زمستان‌های گرم، بهار بدون بارش، تابستان با گرمای زیاد و باران‌های شدید که آفت محصولات کشاورزی است و فصل پاییز دیرهنگام، همه از مواردی است که در سال‌های اخیر بارها با آن برخورد داشته‌ایم. پیامدهایی که از دید علمی دلایل متعددی دارند، اما مهم‌ترین دلیل آن دستکاری بشر و تخریبی بوده که در این نواحی با فعالیت‌های مختلفی از جمله «معدن‌کاوی» رخ داده است.
این در حالیست که بسیاری از مناطق ایران و به ویژه مناطق مرکزی به دلیل تنوع آب و هوایی بسیار زیاد، پناهگاه حیات وحش بکر و بی‌نظیری ایجاد کرده، تا جایی‌که به تعبیر کارشناسان، قسمت‌هایی از این مناطق در شهرهای «نطنز»، «آران و بیدگل»، «اردستان»، «نایین» و بسیاری از شهرهای استان یزد و کرمان که در کوهپایه‌های مرکزی واقع شده‌اند، به عنوان «آفریقای کوچک ایران» شناخته می‌شوند.
با نگاهی به نقشه ایران و در نظر گرفتن این ناحیه جغرافیایی با وضعیت کشورهای همسایه، بدون در نظر داشتن تغییرات آب و هوایی، نکات دیگری هم مشخص می‌شود. مثلا این که در هر زمان از سال می‌توان چهار فصل را در سراسر ایران مشاهده کرد.
این که در استانی مانند کرمان می‌توان کوهستان، جنگل، کویر و بیابان و دریاچه را همراه با رودخانه‌های دائمی دید، در مرکز ایران و استان یزد و در دل کویر مرکزی ایران کوهستان سربه فلک کشیده «شیرکوه» با باغات سرسبز را مشاهده کرد و یا در مسیر ترانزیت بین‌المللی تهران به بندرعباس یا چابهار، تنها منطقه خوش آب و هوای کوهستان «کرکس» در نطنز را مشاهده کرد، جملگی نشان از یک طبیعت بسیار جذاب و دیدنی است که می‌تواند هر ساله میزان زیادی ارز را از طریق صنعت گردشگری به ایران سرازیر کند. اما متاسفانه گویا گردشگری و جذب سرمایه از طریق آن برای بسیاری جایگاه درخوری ندارد و یا بعضا به آن اهمیت نمی‌دهند.

چرا کوهستان نواحی مرکزی ایران اهمیت زیادی دارد؟

کوه‌های مرکزی رشته‌کوهی است که از سنگ‌های آذرین و آذرآواری بیرونی و درونی تشکیل شده و در جهت شرق کوه‌های زاگرس و موازی با آن در امتداد شمال غربی-جنوب شرقی از شرق استان همدان تا کوه بزمان در بلوچستان در جنوب شرق ایران کشیده شده است. قله‌های معروف آن، هم «کرکس» در استان اصفهان(جنوب نطنز)، «شیرکوه» در استان یزد(جنوب یزد) جبال بارز، کوه هزار و لاله زار در استان کرمان و کوه بزمان در استان سیستان و بلوچستان است.

در مشرق آن دو کویر واقع شده که دشت کویر در شمال و دشت لوت در جنوب واقع است. نواحی مرتفع این کوه‌ها به علت ارتفاع نسبتا زیاد، دارای آب و هوای کوهستانی است. به علت اختلاف دما بین این کوهستان با دشت‌های مجاور، بادهای محلی مختلفی در نواحی مرکزی ایران تولید می‌شود. رطوبت اندکی که به دلیل ارتفاع زیاد، از جریان‌های غربی یا جنوبی دریافت می‌شود به اعتدال نسبی هوا در نواحی مرتفع و کوهپایه‌ها کمک می‌کند و موجب اسکان مردم و تشکیل روستاها و شهرهای مختلف در دامنه‌ها و کوهپایه‌های این کوه‌ها شده ‌است.
نکته جالب توجه اینجاست که کوه‌های مرکزی علاوه بر اسکان جمعیت انسانی موجب تمرکز گونه‌های مختلف و کم‌نظیر گیاهی و جانوری هم شده است. مثلا به استناد پژوهش‌های انجام شده پناهگاه حیات وحش «یخاب»(آران و بیدگل) ۱۰۰ گونه پرنده، ۲۲ گونه پستاندار و ۲۰ گونه خزنده شناسایی شده که برخی گونه‌های مشاهده شده مانند کرکس مصری، هوبره، عقاب صحرایی و لاک پشت مهمیزدار جزو گونه‌های لیست قرمز IUCN می‌باشند.
انواع کل و بز بومی ایران، پلنگ ایرانی، یوزپلنگ آسیایی، گور ایرانی، آهو و جبیر، قوچ و میش، گرگ، سیاه‌گوش، گربه شنی، گربه وحشی، جبیر، زاغ بور و ... در این نواحی زیست می‌کنند.

این مناطق از تنوع زیستی منحصر به فردی برخوردار است که دلیل آن وجود تنوع تپوگرافی، ناهمگونی زیستگاه، همجواری با پارک ملی کویر و بکر بودن این منطقه است. کارکردهای تنوع زیستی برای انسان‌ها بسیار فراوان است که یکی از این کارکردها ایجاد زمینه‌ای برای زیستن و توسعه گردشگری طبیعی در این نواحی است.

در دل این مناطق آثار تاریخی متعددی نظیر قلعه «کرشاهی»، قلعه و چاپارخانه گرماب، قلعه سردار، قلعه و کاروانسرای سفیدآب و مجموعه باستانی کوشکو در منطقه کوه یخاب، «قلعه وشاق»، گنبدباز و ... در کوه‌های کرکس وجود دارند. دو کاروانسرای «دایره شکل» ایرانی، یکی در روستای «تُتماج» کیلومتر ۳۰ جاده کاشان به نطنز و دیگری در در کیلومتر ۶۰ جاده یزد -کرمان و بسیاری آثار تاریخی، طبیعی و جانوری هم در این مناطق قرار دارند، که استفاده از هریک از این موارد به عنوان جاذبه گردشگری، می‌تواند درآمد زیادی برای کشور و اشتغال‌زایی داشته باشد.

علاوه بر همه موارد فوق آن‌چه که از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است، نقش این کوهستان در تامین آب فلات مرکزی ایران است. کوهستان کرکس دومین منبع تولید آب در استان اصفهان بعد از زاینده‌رود، شیرکوه در استان یزد و هزار و لاله‌زار در استان کرمان، به عنوان بزرگ‌ترین منابع تولید آب در این نواحی هستند که نمی‌توان از نقش آن‌ها در جریان زندگی، اغماض کرد.

درآمد ناپایدار معادن و تخریب بدون بازگشت

طبق گزارش‌های مختلف بیش از ۵۴۵ معدن در استان یزد، بیش از ۴ هزار و ۶۰۰ معدن در استان کرمان، بیش از ۶۰ معدن در نطنز، ۱۵۰ معدن در کاشان، ۱۵ معدن در اردستان و ۱۷۵ معدن در شهرستان نایین در کوه‌های مرکزی ایران مشغول به فعالیت هستند. در مجموع می‌توان گفت تنها در کوه‌های مرکزی از استان اصفهان تا استان کرمان بیش از ۵ هزار و ۵۴۵ معدن فعالیت دارد. این تعداد معدن شامل معادن سنگ تزیینی، مس، سرب، روی و ... است که برای برداشت، تخریب‌های گسترده‌ دارند. هرچند نمی‌توان منکر درآمد و اشتغال این معادن برای کشور و مردم بود، اما باید در نظر داشت که این درآمدها نمی‌توانند پایدار باشند و بالاخره بعد از مدتی به اتمام خواهند رسید که این تمام شدن همراه با تخریب گسترده‌ بدون بازگشت است.

باید در نظر داشت درآمد حاصل از معادن، تنها در کوتاه‌مدت جوابگوی نیازهای جامعه محلی و کشور بوده و در دراز مدت برای ادامه حیات در منطقه با حفظ اکوسیستم باید بسیار بیش از درآمد حاصل از معادن، برای ترمیم اکوسیستم و حفظ حیات در منطقه خرج کرد.

برخی از کشورهای توسعه‌یافته حتی از منافع کوتاه مدت معادن خود چشم‌پوشی کرده و آن‌ها را تعطیل کرده‌اند. در این کشورها هرگونه فعالیت اقتصادی که همراه با تخریب محیط‌زیست باشد، به میزان زیادی ممنوع شده است. به عنوان مثال «سوئد» معدن طلای «بولیدن» را که بزرگ‌ترین معدن طلای اروپا هم هست، از سال ۱۹۶۷ به دلیل آثار تخریبی محیط‌زیستی تعطیل کرده است. فروش مواد خام به عنوان منابع درآمد، سال‌های زیادی است که در کشورهای توسعه‌یافته طرفداری ندارد و این کشورها ترجیح می‌دهند تا درآمد خود را با سرمایه‌گذاری بر نیروی انسانی در مشاغلی مانند صنایع «های تک» و «گردشگری»، تامین کنند. این همان پتانسیلی است که مناطق مرکزی ایران به میزان بسیار زیادی از آن برخوردار است اما به دلیل توجه نداشتن کافی، این موضوع کمتر مورد استقبال است.

چه باید کرد؟

تنها متوسط برداشت سالانه سنگ از معادن نطنز برابر با ۹۳۶ هزار تن است. اگر متوسط قیمت هر تن سنگ(گرانیت و تراورتن) ۱میلیون و ۳۰۰ هزار تومان باشد، تنها از یک منطقه معدنی در کوه‌های مرکزی، سالانه بیش از ۱ هزار و ۲۱۶ میلیارد تومان برداشت سنگ صورت می‌گیرد. به طور مسلم قیمت‌گذاری برای محصولات معدنی در هر تن یا مترمربع کار ساده‌ای نیست و این اعداد و ارقام به صورت تخمینی است. اما همین مقدار شاید در نگاه نخست بسیار زیاد باشد، اما در قیاس با تخریبی که در محیط‌زیست صورت می‌گیرد بسیار اندک است.

تجربه نشان داده که درآمد حاصل از فروش مواد خام پایدار نیست و بسیاری از کشورهای نفت‌خیز جهان هم برای دستیابی به درآمد پایدار سیاست‌های خود را با صنعت گردشگری تطبیق داده‌اند. بنا بر اعلام کمیسیون گردشگری و میراث ملی عربستان سعودی در سال ۲۰۱۹، گردشگرانی که در دو ماه ژوئیه و اوت به این کشور حاشیه خلیج فارس سفر کرده‌اند، بیش از ۹ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار در این کشور هزینه کرده‌اند. این گردشگران هم شامل زائران اماکن مذهبی اسلامی و حجاج می‌شوند و هم گردشگران متفرقه. این رقم در قیاس با درآمد ایران از نفت در سال ۲۰۲۰ که بالغ بر ۷ میلیارد و ۹۱۴ میلیون دلار بوده قابل تامل است.

چنین وضعیتی به این معناست که عربستان سعودی در مدت دو ماه تقریبا درآمد بیش از یکسال نفت ایران را کسب کرده است. این در حالیست که جاذبه‌های گردشگری این کشور در قیاس با ایران بسیار کمتر بوده و حتی در این کشور یک رودخانه دائمی هم وجود ندارد. در صورتی‌که در حاشیه همه کویرهای ایران رودخانه دائمی آب شیرین و اکوسیستم متناظر با آن وجود دارد و همین امر جاذبه‌های گردشگری را برای گردشگران خارجی ایجاد کرده است.

بسیاری از کشورهای آفریقایی مانند «کنیا» از نظر توسعه‌یافتگی از کشور ما عقب‌تر بوده و صنایع مهمی هم ندارند اما از راه سرمایه‌گذاری در پروژه‌های گردشگری طبیعی و بازدید از حیات وحش، درآمدی بیش از یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار در سال به دست می‌آورند که بدون کوچک‌ترین آسیب به طبیعت حاصل می‌شود.

مدت‌های زیادی است که معادن در ایران فعالیت دارند، بنابراین باید لطمات ناشی از اقدامات آن‌ها به طبیعت و زیست بوم کشور به طور جدی مورد اهتمام عمومی قرار گیرد. نکته حائز اهمیت این است که در محدوده فعالیت برخی معادن، تعدادی آثار تاریخی وجود دارد که میراث ملی کشور است و باید نظارت کافی در این گونه موارد باشد تا این آثار بی‌همتا و متعلق به نسل‌های مختلف ایرانیان، از هر گونه گزندی در امان باشند. به عنوان نمونه «قلعه وشاق» در کوهستان کرکس که از قلاع اسماعیلیه و دارای آثار باستانی متعددی است، چنین وضعیتی دارد.

باید پذیرفت فروش مواد خام و تخریب محیط‌زیست دیگر مورد تایید هیچ نهادی نیست چرا که جایی برای زیستن باقی نمی‌گذارد. تجربه کشورهای توسعه‌یافته و حتی آفریقایی نشان می‌دهد که راه توسعه و پیشرفت پایدار تنها از طریق حفاظت درست از محیط‌زیست گذر می‌کند. بنابراین حفاظت کامل از منابع طبیعی و آثار تاریخی و سرمایه گذاری در مناطق ویژه گردشگری زیستی با توجه به تنوع جانوری و گیاهی مناطق مرکزی ایران بهترین راه حل برای ایجاد اشتغال و درآمد پایدار است.

امیرحسین غلام‌زاده نطنزی