موضوع انرژی در آخرین دور تحریم‌های اعمال شده بر علیه ایران، یکی از اصلی‌ترین محورهای تحریمی بوده است و یکی از مهم‌ترین عوامل در برقراری مذاکرات برای رفع تحریم‌های ایران مسئله رفع تحریم‌های فروش نفت ایران بوده است و همین موضوع نیز به پاشنه آشیلی جدید برای ایران در تحریم‌های جدید تبدیل شده است. بنابراین حرکت به سمت خنثی‌سازی تحریم‌های فروش نفت یکی از رکن‌های اساسی هر دولتی است. اتفاقی که متاسفانه در دولت قبل به دست فراموشی سپرده شد و هیچ تلاشی در راستای خنثی‌سازی تحریم‌ها انجام نشد و عملاً فروش نفت در دولت قبل به کمترین میزان ممکن پس از انقلاب رسید.

با این وجود فروش نفت خام بیشتر تنها راه‌حل خنثی‌سازی تحریم‌ها نیست. بالعکس تفکر موجود در سر وزیر نفت دولت قبل بیژن زنگنه، تبدیل نفت به مواد و فرآورده‌ راهکاری بسیار مهم در زمینه خنثی‌سازی تحریم‌های فروش نفت است. از همین رو با تغییر دولت و تغییر وزیر نفت، وزارت نفت دولت سیزدهم به سمت این موضوع حرکت کرد.

بنابراین شاه کلید اصلاح روند موجود و خنثی‌سازی واقعی تحریم‌های حوزه فروش نفت، از مسیر تبدیل نفت به فرآورده می‌گذرد. جایی که ایران می‌تواند به جای خام فروشی با انتقال نفت خود به پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌ها، فرآورده‌های نفتی استخراج کند. مسیر تولید مواد شیمیایی از طریق پتروپالایشگاه‌ها هموار خواهد شد و مسیر تولید مواد سوختی از طریق پالایشگاه‌ها هموار خواهد شد. در این بین بازار مواد شیمیایی به دلیل گستردگی و تنوع، دارای تقاضای رو به رشد و بیشتری است به نحوی که با توجه به داده‌های وب‌سایت معتبر IHS روند تقاضای محصولات پتروپالایشگاهی بسیار بیشتر و چشمگیرتر از محصولات پالایشی هستند.

دولت سیزدهم از ابتدای روی کار آمدن، به دنبال اصلاح روند موجود یعنی اصلاح روند وابستگی به خام‌فروشی مطلق و در نتیجه تحریم‌پذیری بالا بود و به همین دلیل نیز به صورت گسترده راهکارهای مختلف در این زمینه را اجرایی کرد.

در ابتدای امر در تبصره یک قانون بودجه ۱۴۰۱ پیش‌بینی منابع لازم برای راه‌اندازی پتروپالایشگاه سردار سلیمانی را در نظر گرفت و این پروژه در سال ۱۴۰۱ استارت خورده است و به عنوان مهم‌ترین پروژه پتروپالایشگاهی در حال اجرا به شمار می‌رود و از سمت دیگر نیز دولت با تکیه بر تجربه ساخت پالایشگاه ستاره خلیج فارس، به دنبال افزایش ظرفیت پالایش نفت و میعانات گازی در کشور است.

با این وجود، مسئله زمان و هزینه بسیار بالا ساخت یک پالایشگاه یا پتروپالایشگاه از نقطه صفر، مسئله‌ای است که این رویکرد را به‌شدت با تهدید روبرو می‌کند. زمان‌بر بودن ساخت و هزینه سرمایه‌گذاری موردنیاز سبب شده است که ساخت پالایشگاه یا پتروپالایشگاه را در شرایط فعلی، به عنوان راهکار فوری و کوتاه‌مدتی برای خنثی‌سازی تحریم‌ها از حیز انتفاع ساقط کند. در چنین شرایطی وزارت نفت در اقدامی مهم، برای ذخیره زمان و همچنین عدم هزینه‌کرد بالا برای ساخت یک پالایشگاه یا پتروپالایشگاه جدید، به سمت پالایشگاه‌های فراسرزمینی حرکت کرد.

پالایشگاه‌های فراسرزمینی چیست و چگونه به خنثی‌سازی تحریم‌های فروش نفت کمک خواهد کرد؟

پالایشگاه‌داری فراسرزمینی مدنظر دولت سیزدهم نوع جدیدی از تعاملات بین‌المللی است که در آن ایران با صادرات خدمات فنی مهندسی موردنیاز پالایشگاه‌های نیمه فعال، آن‌ها را نوسازی و بازسازی خواهد کرد و در عوض ایران در آن پالایشگاه‌های فراسرزمینی سهامدار خواهد شد و برای بازسازی بهینه‌تر این پالایشگاه‌های فراسرزمینی، امکان استفاده از نفت خام ایران نیز فراهم خواهد شد.

راهکار سهامداری ایران در پالایشگاه‌های فراسرزمینی راهکاری فوری و کوتاه‌مدت برای فروش تضمینی نفت ایران به کشورهای همسو و دارای ظرفیت پالایشگاهی فراسرزمینی است به نحوی که ایران علاوه بر اخذ درآمد حاصل از فروش نفت خام، به دلیل سهامداری و سرمایه‌گذاری انجام شده از طریق صادرات خدمات فنی مهندسی، در فرآورده‌های تولیدی در خروجی پالایشگاه‌های فراسرزمینی نیز شریک خواهد بود و از این طریق علاوه بر تامین نیاز بنزینی کشور از محل سود سرمایه‌گذاری انجام شده، امکان صادرات بخش مازاد بنزین و کسب درآمد ارزی از محل صادرات فرآورده را نیز فراهم خواهد کرد.

از طرفی ایران می‌تواند به جای پول نفت خام صادر شده در خوراک پالایشگاه‌های فراسرزمینی نیز به طور معادل بنزین دریافت کند و دوباره به فروش بنزین مبادرت کند. این موضوع از جهت فروش مستقیم بنزین توسط ایران و وابستگی چند جانبه به نفت و بنزین تولیدی از آن نفت در پالایشگاه‌های فراسرزمینی، اهمیت بسیار بالایی دارد و می‌تواند ایران را به یک شریک مهم در حوزه انرژی در سطح دنیا تبدیل کند و همه این موارد، امکان تبدیل شدن ایران به هاب انرژی منطقه و دنیا را بسیار بیشتر خواهد کرد.

اولین و مهم‌ترین قرارداد امضا شده توسط دولت سیزدهم در سفر وزیر نفت به ونزوئلا برای بازسازی دو پالایشگاه در این کشور بود که در نهایت به سهامداری ایران در این پالایشگاه‌های فراسرزمینی و افزایش چشمگیر فروش نفت ایران به ونزوئلا برای استفاده در این پالایشگاه‌های فراسرزمینی ختم شد که اقدامی بسیار مهم و ویژه در توسعه روابط خارجی کشور و همچنین ایجاد مقدمات تبدیل شدن ایران به هاب انرژی در دنیا به شمار می‌رود.

استفاده از ظرفیت پالایشگاه‌های فراسرزمینی در کشورهای همسو چه در منطقه خاورمیانه چه در حوزه آمریکای لاتین بسیار کاربرد خواهد داشت و ایران می‌تواند به شکل تضمینی علاوه بر پالایشگاه‌داری فراسرزمینی، بازارسازی تضمینی برای فروش نفت خام خود داشته باشد.

راهکاری که از سال‌ها قبل در دسترس بود، ولی کسی به دنبال آن نرفت و دولت سیزدهم بود که این راهکار را پیش برد و در نهایت موفق به خنثی‌سازی تحریم‌های فروش نفت و افزایش چشمگیر صادرات نفت به کشور ونزوئلا به عنوان اولین مقصد پالایشگاه‌داری فراسرزمینی ایران، ختم شد.

مهدی هاشم‌زاده- کارشناس اقتصادی