با جولان کرونا، مرزهای سه گانه خراسان رضوی با کشور ترکمنستان در اسفند ۱۳۹۸ یکی پس از دیگری بسته شد و بیش از یک سال طول کشید که با انبوهی از تشریفات و تعارفات دیپلماتیک، مرز ریلی و زمینی سرخس بازگشایی که سپس راه برای بازگشایی دیگر مرزهای زمینی و ریلی کشورمان در خراسان رضوی و گلستان با ترکمنستان باز شود، البته این بازگشایی با شرایط خاص از جمله بارسپاری (ترانشیپمنت) کالای صادراتی و ترانزیتی از کامیون ایرانی به کامیون ترکمنستانی، فراهم شد.

براساس اعلام منابع محلی و راهداری خراسان رضوی، سپردن کالا از یک کامیون به کامیون دیگر در مرزهای استان، مورد اعتراض رانندگان و شرکتهای حمل و نقل قرار گرفت به نحوی که بسیاری از رانندگان از آسیب دیدن یدک (گاری) خود در جریان انتقال کالا در ترکمنستان شکایت داشتند و از طرفی وضعیت حقوقی کالا حین جا به جایی در خاک ترکمنستان، برای مالکان کالا و شرکتهای حمل و نقل نامشخص بود.

رییس انجمن صنفی شرکتهای حمل و نقل بین المللی خراسان رضوی پیشتر در تشریح چالش های تجاری در مرز سرخس گفته بود: اصولا به علت محدودیتهایی که ترکمنستان با ادعای مقابله با کرونا ایجاد کرده است، ترددهای جاده ای از این مرز مهم کاهش چشمگیری یافته است و تقریبا می توان گفت که اصلا ترددی نداریم که چالشی ایجاد شود.

احمد زمانیان یزدی افزوده بود: همین موضوع و نحوه تردد تجاری از طریق جا به‌ جایی بار موجب سرقت از یدک ها و بار ناوگان ایرانی و آسیب به گاری ها و خسارت به شرکتهای حمل و نقل بین المللی کشورمان شده است.

از سرگیری ترانزیت مستقیم کالا با ترکمنستان 

سرانجام سفر روسای جمهور دو کشور ایران و ترکمنستان در دولت سیزدهم نتیجه داد و نیمه خردادماه، ترکمنستان با ترانزیت مستقیم کالا تنها از مرز سرخس تا فاریاب ازبکستان موافقت کرد و تقریبا ۲۰ روز پس از آن هم مرزبانی ترکمنستان در منطقه قهقهه (لطف آباد خراسان رضوی) تردد مستقیم ناوگان ترانزیتی غیرترکمنستانی از این مرز را مجاز اعلام کرد و در نهایت موضوع به راهداری ابلاغ و ترددها از این مرز از سرگرفته شد.

رییس اداره ترانزیت راهداری و حمل و نقل جاده‌ای خراسان رضوی در تشریح وضعیت ترانزیت در مرزهای یاد شده به ایرنا گفت: در یک ماه گذشته ترانزیت مستقیم کالا از سرخس به فاریاب و بالعکس به روزانه ۱۵ تردد و در مسیر مرز لطف آباد تا فاریاب نیز روزانه به پنج تردد رسیده است که البته بیشتر ترددها در لطف آباد مربوط به بازگشت ناوگان ترانزیتی به ایران بوده است.

مرتضی مجردی افزود: بیشتر کامیونهای ترانزیتی در مرز سرخس و لطف آباد، ملیت ترکیه‌ای و بقیه ناوگان نیز ملیت تاجیکی و قرقیزستانی دارند و پس از گذشت یکماه از تداوم تردد، ناوگان ایرانی به تازگی موفق به تردد از این مرز شده است یعنی به صورت دقیق فقط ۲ دستگاه ناوگان با ملیت ایرانی از مرز سرخس عازم ازبکستان شده اند.

اعمال محدودیت برای ناوگان بین المللی ترانزینی در ترکمنستان 

سازمان راهداری و حمل و نقل جاده ای مطابق هماهنگی صورت گرفته با وزارت امور خارجه شیوه نامه تردد ناوگان ترانزیتی از خاک ترکمنستان را منتشر کرد که براساس آنچه راهداری استان خراسان رضوی ارایه کرده، رانندگان ترانزیت باید گواهینامه رسمی مبنی بر تزریق سه دُز واکسن کرونا ارائه دهند و البته باید ۴۲ روز از آخرین دز واکسن سپری شده باشد.

همچنین داشتن گواهی رسمی آزمایشگاه مبنی بر وجود آنتی بادی در برابر کووید ۱۹ در بدن راننده ترانزیت الزامی است، علاوه بر آن آزمایش رانندگان توسط عوامل مرزی ترکمنستان انجام می شود که پاسخ تست باید منفی باشد و مهلت اعتبار آزمایش یاد شده ۷۲ ساعت قبل از ورود به مرز ترکمنستان است.

بر اساس شیونامه مزبور ترانزیت از کشور ترکمنستان بدون تماس با ساکنان بومی و همراه با اسکورت خودرو پلیس راه ترکمنستان از مسیرهای از پیش تعیین شده انجام می شود، این عبور همراه با اسکورت پلیس برای چند دستگاه ناوگان ترانزیتی انجام می شود که هزینه اسکورت نیز از راننده دریافت می شود. علاوه بر آن تردد ترانزیتی فقط در طی روز و از ساعت ۸ صبح به وقت محلی مجاز خواهد بود.

حق عبور تبعیض آمیز، ناوگان ایرانی را زمین‌گیر کرد

مطابق اظهار نظر مسوولان، رانندگان و شرکتهای حمل ونقل جاده ای استان، اخذ حق عبور مهمترین مشکل و چالش برای ناوگان ایرانی است، برهمین اساس رییس اداره ترانزیت راهداری و حمل و نقل جاده‌ای خراسان رضوی اظهار داشت: هزینه های زیاد حق عبور ترانزیتی کالا یا همان "طی مسیر" از خاک ترکمنستان موجب شده است ناوگان و شرکتهای حمل و نقل ایرانی انگیزه ای برای ترانزیت کالا از مسیرهای جاده ای همسایه شمالی به آسیای مرکزی نداشته باشند.

مرتضی مجردی، پایان ۲ سال بارسپاری (ترانشیپمنت) کالا در مرزهای خراسان رضوی با ترکمنستان را مغتنم خواند و گفت: اما از آنجا که عوارض عبور ۱.۵ دلار بر کیلومتر همچنان برای هر دستگاه کامیون ترانزیتی ایرانی پابرجا است، هزینه طی مسیر برای ناوگان ترانزیت کشورمان زیاد است، لذا شرکتهای حمل و نقل بین المللی ایرانی، به ترانزیت کالا از مسیر ترکمنستان اقبالی ندارند.

رییس اداره ترانزیت راهداری و حمل و نقل جاده‌ای خراسان رضوی ادامه داد: از نیمه خردادماه که تردد ناوگان ترانزیتی دیگر کشورها مانند ازبکستان، تاجیکستان و ترکیه از مسیر ترکمنستان از سرگرفته شده، حتی برخی بارهای ترانزیتی ایرانی نیز به ناوگان خارجی سپرده شده است.

مجردی گفت: البته ناوگان ترانزیتی سایر ملیتها نیز هزینه طی مسیر را می پردازند اما این هزینه برای ناوگان ایرانی ۱.۵ دلار در هر کیلومتر و از همه ملیتها بیشتر است، همین مساله جایگاه ایران در مسیر ترانزیتی ترکمنستان را تضعیف کرده است.

افزایش هزینه حمل با ناوگان ایرانی   

متولیان خصوصی بخش حمل و نقل بین المللی، بیشترین آسیب را از تعرفه های تبعیض آمیز برای ناوگان ایرانی متحمل شده اند.

رییس انجمن صنفی شرکتهای حمل و نقل بین المللی خراسان رضوی در خصوص مسائل ترانزیتی با ترکمنستان گفت: تعطیلی مرز ترکمنستان در ۲ سال گذشته به دلیل شیوع کرونا، موجب شده تا رانندگان ایرانی اکنون به دنبال دریافت روادید جدید برای عبور از مرز ترکمنستان باشند و بسیاری در حال طی کردن روند اخذ ویزا هستند.

احمد زمانیان یزدی افزود: پس از لغو بارسپاری (ترانشیپمنت) کالا در مرزهای سرخس و لطف آباد، با وجود تمایل شرکتها و ناوگان ایرانی، هزینه حمل کالا برای ناوگان ایرانی زیاد است چرا که ناوگان ایرانی ملزم به پرداخت ۱.۵ دلار در هر کیلومتر برای عبور از خاک ترکمنستان است.

وی گفت: صاحبان کالا در دیگر کشورهای آسیای مرکزی مانند قرقیزستان و ازبکستان به دلیل بالا بودن هزینه ترانزیت کالایشان توسط ناوگان ایرانی، تمایل دارند که کالای آنها با ناوگان ترکمنستانی حمل شود.

رییس انجمن صنفی شرکتهای حمل و نقل بین المللی خراسان رضوی ادامه داد: حق عبور ترانزیتی برای ناوگان ایرانی از سرخس تا مرز فاریاب ازبکستان حدود هزار و ۵۰۰ تا هزار و ۶۰۰ دلار برای هر کامیون عبوری است که واقعا هزینه زیادی برای حمل کالا و صاحبان کالاست.

زمانیان یزدی گفت: موضوع حذف حق عبور ۱.۵ دلار در کیلومتر موضوع بسیار مهمی است و اکنون با وجود گذشت چهار هفته از آغاز تردد ترانزیتی در مرز سرخس، هنوز ناوگان ایرانی حضور قابل توجهی برای تردد ترانزیتی زمینی نداشته است و باید این مسائل در جریان سفرهای پیش روی مسوولان بلندپایه دو کشور برطرف شود.

دلایل ترکمنستان

هرچند مسوولان خراسان رضوی بنا به برخی مصالح، سخنی از دلایل و شاید بهانه جویی های طرف ترکمنستانی برای وضع تعرفه عبور سنگین بر ناوگان ایرانی به زبان نیاورده اند، اما دست بخش خصوصی، که سرمایه خود را در خطر می بیند، در این خصوص بازتر است.

در همین راستا رییس انجمن صنفی شرکتهای حمل و نقل بین المللی خراسان رضوی اظهار داشت: هم اکنون ایران از ناوگان ترکمنستانی هزینه ای بابت "مابه التفاوت سوخت" در مرزهای ما دریافت می کند حال آنکه با توجه به پایین بودن قیمت سوخت در ترکمنستان، موضوع قاچاق سوخت توسط رانندگان ترکمنستانی منتفی است بنابراین اخذ این هزینه اصلا لزومی ندارد.

زمانیان یزدی خاطرنشان کرد: ظاهرا علت وضع حق عبور ۱.۵ دلار بر کیلومتر از سوی ترکمنستان، دریافت و جبران هزینه "مابه التفاوت سوخت" ایران و دیگر کشورهای منطقه است لذا خواستار رسیدگی مسوولان به این موضوع هستیم.

واقعیت این است که مسوولان نیز در این خصوص دست به کار شده اند، محمد بهشتی منفرد، رییس دفتر نمایندگی شمال و شرق وزارت امور خارجه در خصوص هزینه تردد ترانزیتی کامیونهای ایرانی در ترکمنستان به ایرنا گفت: وزارت خارجه در مذاکرات جاری با مقامات ترکمنستانی، موضوع حق عبور ناوگان ایرانی را در دستور کار قرار داده است و امیدواریم به زودی این مساله برطرف شود.

یک کارشناس در حوزه مبادی مرزی در استانداری خراسان رضوی نیز گفت: موضوع حق عبور کامیونهای ایرانی از ترکمنستان نیازمند تصمیم کشوری است و مطابق پیگیری های صورت گرفته وزارت راه و شهرسازی پیگیر برطرف شدن این مساله است.

هادی حقیقی افزود: حذف و یا کاهش حق عبور ناوگان تجاری به نفع رونق اقتصاد هر دو کشور است و پیگیری های کشوری در حال انجام است.

افزایش ۳۰ درصدی ترددهای تجاری بین خراسان رضوی و ترکمنستان

با وجود همه سختی ها اما نگاه به وضعیت کلی حمل و نقل و تجارت در منطقه نویدبخش توسعه روابط تجاری است و این روند از چند ماه قبل به این سو خود را نشان داده و آمار و عملکرد ترددهای مرزی نیز موید این تحولات مثبت است.

معاون حمل و نقل اداره کل راهداری و حمل و نقل جاده ای خراسان رضوی معتقد است: خوشبختانه مقایسه آمار ترددهای تجاری بهار امسال از ۲ مرز زمینی سرخس و لطف آباد با سه ماهه نخست سال ۱۴۰۰ نشان می دهد که عبور کامیونها با بار ترانزیت ورودی و خروجی و صادرات و واردات ۳۰ درصد افزایش یافته است.

رضا صحراگرد افزود: عبور ۱۵ هزار و ۴۰۵ دستگاه کامیون خروجی از مرزهای یاد شده برای حمل کالای صادراتی و ترانزیت خروجی رشد ۳۷ درصدی را نشان می دهد و ورود ۲۰ هزار و ۵۳ دستگاه کامیون به خراسان رضوی از دو مرز یاد شده برای واردات کالا و ترانزیت ورودی حکایت از رشد ۲۳ درصدی آن دارد.

وی گفت: حتی افزایش ترددها در مرزی مانند سرخس به حدود ۵۰ درصد رسیده است که نشان می دهد تحولات روی داده طی ماه های گذشته در راستای تسهیل ترددها بوده است و می توان به رفع موانع صادرات و ترانزیت کالا به آسیای مرکزی امید بیشتری بست.

معاون حمل و نقل اداره کل راهداری و حمل و نقل جاده ای خراسان رضوی اضافه کرد: در ادامه گره گشایی ها و مشاهده اثرات مثبت این اقدامات، راهداری نیز به دنبال حذف یا دستکم کاهش "حق عبور" ۱.۵ دلاری تعیین شده به ازای هر کیلومتر تردد ناوگان ترانزیتی است.

صحراگرد گفت: دریافت حق عبور زیاد از ناوگان ایرانی موجب شده هزینه تمام شده برای حمل کالا به کشورهایی مانند ازبکستان و تاجیکستان افزایش یافته و موجب ناخرسندی صاحبان کالا در کشورهای یاد شده شود که آنها نیز خواستار تعدیل این هزینه هستند.

با مشاهده دورنمای مثبت رونق ترددهای تجاری بین ایران و ترکمنستان در بهار سال جاری، به نظر می رسد در ادامه گره گشایی های دولت سیزدهم از روابط دوجانبه با همسایگان، طی هفته ها یا شاید ماه آینده شاهد رفع این مشکل در ترددهای ترانزیتی از ترکمنستان باشیم و ناوگان حمل و نقل ایرانی به جایگاه شایسته سابق خود در انتقال کالا به منطقه آسیای مرکزی دست یابد.

خراسان رضوی از شمال و شمال شرق، مرزی به طول تقریبی ۵۳۱ کیلومتر با ترکمنستان دارد که این مرز در محدوده شهرستان های قوچان، درگز، کلات، سرخس و صالح‌آباد قرار دارد.

ترکمنستان دارای چهار گذرگاه مرزی سرخس، لطف آباد، باجگیران (در خراسان رضوی) و اینچه برون (در گلستان) با ایران است که عمده ترددهای تجاری ریلی و جاده ای به ترتیب از طریق سرخس، اینچه برون و لطف آباد انجام می شود.