فرونشست و فروچاله یکی از عوامل طبیعی است که بر اثر خشکسالی و استفاده بیش از حد از منابع آب زیرزمینی ایجاد می‌شود.
بروز فروچاله‌ها پاسخ طبیعی زمین به فعالیت‌ها و محرک‌هایی است که به دست بشر ایجاد می‌شود. مطابق با نظریه «گایا» زمین نه تنها زنده بلکه یک موجود ابرزنده است؛ جریان جویبارها و رودخانه‌ها همچون خون در رگ‌های زمین است، جنگل‌ها شش زمین‌اند و اقیانوس‌ها قلب زمین. شبکه گرانش (مغناطیس)، همان سامانه عصبی زمین را تشکیل می‌دهد. خاک نیز یک رسانا است و مواد کانی مورد نیاز زندگی در آن ساری و جاری است.
به این ترتیب، با هرگونه دستکاری و ایجاد محرک در این موجود زنده، پاسخ متناسب اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. طی سه دهه اخیر به دلیل برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی یا صنعتی، سطح آب‌های زیرزمینی به شدت کاهش یافته و همین موجب شده تا فروچاله‌هایی با عمق بیش از ۲۰ متر و قطر بیش از ۸۰ متر در کشور ایجاد شود. در این میان، حجم آب فراوانی که صنعت فولاد استفاده می‌کند باعث شده تا نقش این صنعت و نوع گسترش آن در زمره عوامل اصلی ایجاد فروچاله و فرونشست برجستگی خاصی پیدا کند.
بنابر اطلاعات و آمار منتشر شده از سوی دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور، میزان ذخیره سدها در آذرماه سال ۱۴۰۰، نسبت به سال پیش از آن ۴۴ درصد کمتر شد[۱] و آمار تازه هم حاکی از تداوم همین روند است. در کنار کاهش نزولات آسمانی، بهره‌برداری بیش از حد از منابع روان‌آب‌ها و آب زیرزمینی موجب بروز فروچاله‌های بزرگی می‌شود که امروزه بسیاری از شهرها از جمله شهر تاریخی اصفهان را به شدت تهدید می‌کند.
آنچه در این زمینه بسیار مهم است نحوه استقرار و بهره‌برداری صنایع از منابع آبی است و در بین صنایع هم فولاد و ذوب آهن به دلیل آب‌بر بودن بسیار زیاد، در صدر آب‌خوارهای بزرگ قرار می‌گیرند. بر اساس بررسی‌ها، صنعت فولاد خود به تنهایی و به دلیل مصرف و اتلاف بسیار زیاد آب، نقش قابل‌توجهی در ایجاد وضعیت کنونی و پدیدار شدن فروچاله‌ها دارد.
اوضاع مصرف آب در صنایع فولاد ما
صنایع فولاد در کشورهای توسعه‌یافته، حداقل تلفات آب را دارد. به عنوان مثال، آب دریا تقریباً به طور انحصاری در عملیات خنک‌سازی مورد استفاده قرار می‌گیرد و تلفات طی این فرآیندها ممکن است کمتر از ۱٪ از کل و آن هم ناشی از تبخیر باشد. اگرچه مصرف آب در این صنایع قابل توجه است، اما باید توجه داشت، آب مورد استفاده در فرایند بازیافت، بدون تغییر کیفیت به دریا بازگردانده می‌شود. به عبارتی صنعت توسعه‌یافته فولاد با اینکه از مقادیر زیادی آب استفاده می‌کند، اما مقدار بسیار کمی از این آب مستهلک می‌شود، زیرا بیشتر آن دوباره استفاده شده یا به منبع اصلی بازگردانده می‌شود[۲].
به ازای تولید هر تن فولاد در دهه ۱۹۶۰ میلادی، قریب ۳۴۰۰۰ گالن آب(معادل ۱۲۸.۵ مترمکعب) نیاز بوده است. اما به تدریج و با پیشرفت صنایع و به روز شدن تکنولوژی تولید، این میزان بسیار کمتر شده و برای مثال در کشوری مانند ایالات متحده آمریکا که جزو بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فولاد در جهان محسوب می‌شود، به ۶۸۰ گالن(۲.۵ مترمکعب) در ازای هر تن فولاد می‌رسد [۳]. بررسی اطلاعات نشان می‌دهد هم‌اکنون در ایران به ازای تولید هر تن فولاد، ۲۳۰ هزار لیتر آب(۲۳۰مترمکعب) مورد نیاز است[۴].
بنابر آخرین آمار به دست آمده از وبسایت «انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران» (سال ۹۹)، میزان تولید سالانه محصولات فولادی برابر با ۵۲ میلیون و ۳۳۰ هزار تن بوده است که این میزان به علاوه سهم تولید محصولات آهن اسفنجی که برابر با ۳۱ میلیون و ۱۸۹ هزار تن است، رقمی بالغ بر ۸۳ میلیون و ۵۱۹ هزار تن را نشان می‌دهد[۵].
برای تولید هر تن آهن هم (در مجموعه ذوب‌آهن اصفهان) ۵ هزار لیتر یا ۵ مترمکعب آب مصرف می‌شود. این میزان اخیرا به این حد رسیده و چندی پیش به ازای تولید هر تن آهن در این مجموعه ۱۱ مترمکعب آب مصرف می‌شد. [۶].
| نوع محصول | میزان تولید(تن) | میزان مصرف آب به ازای هر تن تولید (مترمکعب) | میزان کل مصرف آب (متر مکعب) | میزان مصرف با احتساب کسر ۱.۵درصد بازیافت (متر مکعب) |
| کلیه محصولات فولادی | ۵۲.۳۳۰.۰۰۰ | ۲۳۰ | ۱۲.۰۳۵.۹۰۰.۰۰۰ | ۱۱.۸۵۵.۳۶۱.۵۰۰ |
| آهن اسفنجی | ۳۱.۱۸۹.۰۰۰ | ۱۱ | ۱۵۵.۹۴۵.۰۰۰ | --- |
| جمع کل | ۸۳.۵۱۹.۰۰۰ | --- | ۱۲.۱۹۱.۸۴۵.۰۰۰ | ۱۲.۰۱۱.۳۰۶.۵۰۰ |
اگر این اطلاعات را تنها برای ایران و در خوش‌بینانه‌ترین حالت یعنی تنها ۱.۵ درصد بازیافت آب و بدون هیچ‌گونه اتلاف برای تولید محصولات فولادی در نظر بگیریم، میزان مصرف آب برای تولید محصولات فولادی برابر با ۱۱ میلیارد و ۸۵۵ میلیون و ۳۶۱ هزار و ۵۰۰ مترمکعب خواهد بود.
به ازای تولید هر تن آهن اسفنجی نیز ۱۵۵ میلیون و ۹۴۵ هزار مترمکعب آب در سال مصرف شده است. در مجموع نیز برای تولید فولاد و ذوب آهن در ایران ۱۲ میلیارد و ۱۱ میلیون و ۳۰۶ هزار و ۵۰۰ مترمکعب آب (تولید کلیه محصولات فولادی و آهن اسفنجی) در سال مصرف می‌شود.
با در نظر داشتن میزان آب ذخیره شده پشت سدهای کشور و قیاس آن با سهم آب مصرفی برای تولید فولاد و آهن اسفنجی، سهم صنایع فولاد و آهن برای تولید از این میزان آب برابر با ۱۲ میلیارد و ۱۱ میلیون و ۳۰۶ هزار و ۵۰۰ مترمکعب خواهد بود و حجم باقیمانده آب در مخازن سدها نیز برابر با ۵ میلیارد و ۶۸۸ میلیون و ۶۹۳ هزار و ۵۰۰مترمکعب است که این میزان هم باید برای مصارف کشاورزی، شرب و سایر صنایع مورد استفاده قرار بگیرد.
| آخرین برآورد مصرف آب در صنایع فولاد و ذوب آهن (مترمکعب) | میزان ذخیره آب پشت سدهای کشور در سال آبی گذشته (مترمکعب) | نسبت آب مصرفی فولاد و ذوب آهن به حجم اعلانی سدهای کشور (درصد) |
| ۱۲.۱۹۱.۸۴۵.۰۰۰ | ۱۷.۷۰۰.۰۰۰.۰۰۰ | ۶۸.۸ |
اطلاعات جدول فوق نشان می‌دهد تنها صنایع فولاد و ذوب آهن در ایران حجمی بیش از ۶۸.۸ درصد آب ذخیره پشت سدهای کشور (در سال آبی پیشین) را به خود اختصاص داده و کمتر از ۳۲درصد باقیمانده به کشاورزی -که بیشترین میزان مصرف آب در کشور را به خود اختصاص داده- و آب شرب و سایر صنایع می‌رسد. چنین وضعیتی با توجه به محل استقرار صنایع آب‌بر در استان‌های کم آب نظیر یزد و اصفهان، معنایی جز دست بردن به منابع آب زیرزمینی و نهایتا افت سطح آب و بروز فروچاله‌ها و فرونشست زمین ندارد.
فولاد و مساله توسعه
شاید تولید فولاد تا اواخر دهه ۸۰ میلادی به عنوان یک شاخص اصلی توسعه‌یافتگی محسوب می‌شد اما این شاخص هم‌اکنون معیار اصلی نیست و اگر هم هنوز بسیاری از کشورها نظیر ایالات متحده آمریکا، چین و ژاپن و ... همچنان در صدر تولیدکنندگان بزرگ فولاد جهان قرار دارند، باید در نظر داشت که استفاده از تکنولوژی روز و بهینه کردن مصرف آب برای تولید فولاد یکی از شاخص‌های مهم این کشورها برای تولید فولاد به صورت استاندارد و بدون آسیب به محیط زیست و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی در حال انجام است.
کشوری مانند ایتالیا که تا سال ۲۰۰۷ دهمین تولید کننده بزرگ فولاد بود، اکنون در بین ۲۰ کشور بزرگ تولید کننده هم قرار ندارند. اگر هم برنامه‌ای برای جهش فولادی در این کشور تدوین شده یا در حال تدوین باشد به احتمال قریب به یقین این صنایع را نه در نواحی صنعتی شمال که در مناطق ساحلی استقرار می دهد.
نکته دیگر هم در رابطه با تعداد کارخانه‌های فولاد است. کشورهای پیشرفته با حداقل تعداد کارخانه فولادسازی بیشترین تولید را دارند، چنانچه کشور چین با ۴۰ کارخانه بیش از ۲۷۰ میلیون تن تولید دارد اما کشور ما با ۲۱۲ کارخانه تولید فولاد و ذوب آهن قریب به ۵۲ میلیون تن تولید سالانه را به خود اختصاص داده است. از سوی دیگر جایابی این صنایع هم در مناطق کویری و با کمترین میزان بارندگی است، چنانچه استان یزد به عنوان یکی از کم بارش‌ترین استان‌های کشور، بیشترین تعداد کارخانه فولاد و ذوب‌آهن (۲۸ کارخانه فعال) را در خود جای داده است. همین وضع موجب شده تا این صنایع برای جبران کمبود آب مصرفی به منابع زیرزمینی متوسل شده و با برداشت بیش از حد از سفره‌های آب زیرزمینی موجب پیدایش فروچاله‌ها و فرونشست‌های بزرگ شوند.
بحث فروچاله‌ها در کشور بسیار جدی است و دیگر نه در «آینده نه‌چندان دور» بلکه در همین دوران کنونی موجب بروز چالش‌های غیرقابل جبران زیست‌محیطی و اجتماعی با تبعاتی سیاسی است. موضوع فروچاله به‌طور مستقیم با مبحث کم آبی در ارتباط است اما آنچه این موضوع را برجسته می‌کند به وجود آمدن چنین شرایطی در دوران کنونی است. به عبارتی این که چرا فروچاله‌ها در دوران کنونی بیشتر نمایان شدند، به دلیل نوع استفاده از منابع آبی است. اگرچه صنایع فولاد برای ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی کشور تاسیس شد، اما همین صنعت مکان زندگی و زیستن را به چالش جدی کشیده و نیاز به بهره‌گیری از فناوری و فرایندهای تازه صنعتی را به شکلی برجسته آشکار ساخته است.
امیرحسین غلام‌زاده نطنزی
منابع
[۱]. https://www.tasnimnews.com/fa/news/۱۴۰۰/۰۹/۱۴/۲۶۲۰۱۲۶
[۲] . https://worldsteel.org/publications/policy-papers/water-management-policy-paper/
[۳] . https://pubs.usgs.gov/wsp/۱۳۳۰h/report.pdf
[۴] . https://shoaresal.ir/fa/news/۸۰۶۵۳
[۵] . http://steeliran.org/Portals/۰/Amar/۹۹-۱۲._۰۰۲.jpg?ver=s۹ozdElAmOqlcu۴Ul۹ET۳w%۳d%۳d
نظر شما