خرما میوه درخت نخل است که در آب و هوای گرمسیری رشد می‌کند. فواید تغذیه‌ای خرما چشمگیرند. تنها یک وعده ۱۰۰ گرمی از آن می‌تواند حدود ۲۰ درصد از نیاز روزانه انسان به پتاسیم را به همراه ۷ گرم فیبر، ۲ گرم پروتئین، و چندین نوع از آنتی اکسیدان ها تامین کند. همچنین، خرما منبع خوبی برای مس، منگنز، ویتامین B۶، منیزیوم و آهن است.

به میوهٔ نرسیده خرما ابتدا «پَهَک» می‌گویند (در بوشهر) و پس از رنگ گرفتن به زرد یا قرمز، «خارَک» یا «خرک» یا کنگ (و در زبان عربی، «حبابوک») گفته می‌شود. البته در بعضی نقاط به همان پهک خارک می‌گویند. رطب مرحله قبل از رسیدگی کامل خرماست که رطوبت بیشتر و قند کمتری نسبت به خرمای کاملاً رسیده دارد.

میوه خرما جزو میوه‌های سته می‌باشد یعنی تمام قسمت باریکاری آن گوشتی و حاوی مواد غذایی است. خرما از دورانِ باستان در رژیم غذایی انسان وجود داشته‌است و یکی از قدیمی‌ترین میوه‌های کشت شده توسط انسان بوده‌است.

خرمای تازه می تواند به رنگ قرمز روشن یا زرد روشن یا چیزی بین این دو باشد، اما خرمای خشک شده به طور معمول قهوه ای رنگ است. تنوع خرما نیز شگفت انگیز بوده و بیش از ۳ هزار نوع از این میوه در سراسر جهان یافت می‌شود.

بدون در نظر گرفتن این که چه نوع خرمایی را انتخاب می‌کنید، مصرف این ماده غذایی با برخی فواید سلامت جالب توجه پیوند خورده است. تنها مصرف دو خرما در روز برای یک هفته می‌تواند نتایج جالبی را به همراه داشته باشد.

خرما مزه ای شیرین دارد، اما مصرف این ماده غذایی موجب افزایش ناگهانی و سریع قند خون انسان نمی‌شود. فیبر بار دیگر گزینه موثر در این زمینه محسوب می‌شود. فیبر روند گوارش را کند می‌سازد و قند موجود در خرما به تدریج وارد جریان خون می‌شود. برهمین اساس، افزایش و سقوط ناگهانی سطوح قند خون را پس از مصرف خرما تجربه نکرده و در عوض یک منبع پایدار انرژی خواهید داشت.

براساس آمارهای سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) تولید خرما در مساحتی به وسعت بیش از ۱.۰۹ میلیون متر مکعب در جهان انجام می شود و سالانه بیش از ۸.۵ میلیون تُن از این محصول کشاورزی تولید می‌شود و تقریبا ۵ هزار نوع نخل خرما در سطح جهان وجود دارد.

۵۸.۸ درصد کشت خرما در آسیا و ۴۳.۴ درصد آن در افریقا است، در این میان، کشورهای عربی ۷۷ درصد تولید جهانی خرما یعنی سالانه ۶.۶ میلیون تُن تولید این محصول را به خود اختصاص داده‌اند .

کشورهای پیشرو در تولید خرما

مصر در تولید و کشت خرما، به عنوان کشور پیشرو در جهان شناخته شده است. هر ساله، این کشور حدود یک میلیون و ۸۴۰ هزار و ۵۲۹ تن خرما تولید می کند. این میزان کمی بیش از ۱۷ درصد از تولید جهانی خرما و تنها ۳ درصد، از صادرات جهان است. مصر از سال ۱۹۹۳ تاکنون بیش از ۱۰۰ درصد کشت خرما را افزایش داده و در حال حاضر حدود ۱۵ میلیون و ۵۸۲ هزار درخت نخل دارد به طوری که تنها بیش از نیمی ۵۳ درصد، از خرما به مراکش صادر می شود، و پس از آن اندونزی (۲۴درصد) و مالزی (۱۵درصد) قرار دارند. در عین حال ارزش کل صادرات حدود ۴۱.۸ میلیون دلار است. اما نکته جالب توجه اینجاست که از ۱،۸ میلیون تُن خرما تنها ۳درصد آن صادر می‌شود، لذا مصر در رتبه ۱۲‌ اُم صادرکنندگان خرما قرار دارد که این محصول را به ۶۳ کشور از جمله اندونزی، مراکش، مالزی، بنگلادش و تایلند صادر می کند

پس از مصر، ایران با تولید  ۱،۲ میلیون تن قرار دارد، اما با وجود میزان بالای تولید، تقریبا ۹.۷ درصد کل صادرات جهان را تشکیل می‌دهد و صادرات خرمای ایران عمدتا به کشورهای آسیایی صورت می‌گیرد. به طوری که بزرگترین وارد کنندگان هند (۱۶ درصد) و مالزی (۱۱ درصد) هستند و به دنبال آن روسیه با وارد کردن ۹.۹ درصد خرمای ایران در این فهرست جای دارد. در سال ۱۳۹۹ خرمای ایران به بیش از ۸۵ کشور دنیا صادر شد.

سومین تولیدکننده بزرگ خرما، عربستان سالانه حدود یک میلیون تُن خرما تولید می‌کند که دارای ۷۵ نوع متفاوت است، لذا این کشور پس از مصر جایگاه سوم بیشترین تولیدکننده جهانی خرما را به خود اختصاص داده و ۱۷درصد تولید جهانی این محصول را در اختیار دارد. میزان مصرف خرمای هر شهروند سعودی در سال ۲۶ کیلوگرم برآورد می شود. این کشور شرایط مناسب برای رشد و کشت خرما را دارد. این کشور حدود ۸.۸ درصد از خرمای جهان را که حدود ۹۴.۳ میلیون دلار ارزش دارد، صادر می کند. به طوری که وارد کنندگان خرمای اصلی این کشور اردن (۱۹٪)، یمن (۱۷٪) و کویت (۱۵٪) هستند.

بر اساس داده‌های رسمی، عراق در سال گذشته چیزی در حدود ۷۳۵ هزار تُن از ۱۷ میلیون نخل، تولید خرما داشته است و رتبه چهارم تولید خرما را در سطح جهان به خود اختصاص داده است. میانگین صادرات خرمای عراق در سال گذشته به ۶۰۰ هزار تُن رسید که بیشتر به کشورهای ترکیه، هند، مصر، سوریه، اردن، امارات، چین، بنگلادش، چین و برخی بازارهای اروپایی و امریکایی انجام می شود.

تولید سالانه عراق، در زمان رژیم صدام حسین تنها ۴۲۰ هزار تن رسید. پس از آن با سرمایه گذاری مجدد، به آرامی افزایش در صنعت و تولید روی داد. به طور ی که در سال ۲۰۱۴، کشور ۷۷.۵ میلیون دلار خرما را صادر کرد و ۷۹ درصد از آن به هند و درصدی به مصر (۸.۵ درصد) و مراکش (۳.۷ درصد) صادر شد.

تونس با تولید ۳۴۵ هزار تُن و عمان با ۳۴۰ هزار تُن در جایگاه پنجم و ششم تولیدکنندگان بزرگ خرما قرار دارند.

مروری بر وضعیت صادرات انواع خرما ایران

در دهه ۱۳۹۰ تا سال ۱۳۹۷ صادرات انواع خرما ایران روند صعودی داشته ، به نحوی که از ۱۲۲ هزار تن صادرات خرما در سال ۱۳۹۰ به ۳۰۵ هزار تن در سال ۱۳۹۷ رسید.اما در سال ۱۳۹۸ با افت ۷۰ هزارتنی در صادرات این محصول مواجه شدیم، ولی در سال ۱۳۹۹ به رکوردصادرات ۳۳۹ هزارتنی که بیشترین صادرات خرما در این دهه بود دست یافتیم. متوسط قیمت صادراتی انواع خرما در سال ۱۳۹۹ حدود ۸۸۰ دلار به ازای هر تن بودهاست.

خرما شاید تنها کالای ایرانی باشد که درسال ۱۳۹۹ وشرایط اقتصادی موجود به بیش از ۸۵ کشور دنیا با تناژهای مختلف صادر شده است. پاکستان( ۷۲،۲ هزارتن)،هندوستان( ۶۰،۸ هزارتن)،افغانستان(۳۳،۲ هزارتن)، ترکیه (۲۹،۷ هزار تن)وامارات متحده عربی(۱۵،۳ هزار تن)  پنج کشور اول صادرات خرما ایران بوده اند.

نکته قابل تامل آنکه هندوستان با بیش از ۲۰۰ میلیون نفر جمعیت مسلمان و بیش از ۱،۲ میلیارد نفرجمعیت تنها حدود ۶۱ هزارتن خرمای ایران را جذب می کند، این امر در حالی است که به استناد داده های آماری هندوستان ۱۱،۲درصد کل واردات خرما جهان را بخود اختصاص داده است، ازاینرو توجه بیشتر و یافتن راه کارهای حضور بیشتر وموثر تردر این بازار ضروری به نظر می‌رسد. همین اشکال در بازر ۱،۵ میلیارد نفری چین نیز وجود دارد، چرا که برای حضور خرمای ایران در این بازار چیزی به جز رعایت استانداردهای کیفی وجود ندارد، اما در سال مورد بررسی تنها ۲،۸ هزارتن خرمای ایران به این کشور صادر شده، در حالی که بازر چین پذیرای حجم زیادی از واردات خرمای جهان است و حضور ایران در پیمان اقتصادی، سیاسی شانگهای می‌تواند فرصت مناسبی را برای حضور بیشتر در این بازار فراهم آورد.

در حوزه کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا که ایران دارای موافقتنامه تعرفه ترجیحی با آنان است، در سال ۱۳۹۹ قزاقستان با ۳۶،۷ هزارتن هدف اول صادراتی در این حوزه بوده وبعد از آن روسیه با ۱۰،۲ هزارتن و قرقیزستان با ۴،۲ هزار تن قرار داشته وارمنستان با ۹۷۶ تن و بلاروس با ۵۷۶ تن بازارهای صادراتی دیگر حوزه اوراسیا بودند. با نگاه به این اعداد و با توجه به آنکه فدراسیون روسیه بازار ثروتمند و شیکی است بایستی در روند بازارسازی و شناخت بیشتر بازار خرمای این کشور و اصولا حوزه اوراسیا تجدید نظر اساسی صورت پذیرد.

آلمان با واردات ۲۰۹۸ تن خرمای ایران در سال ۱۳۹۹ می‌تواند دروازه ورود خرمای ایران به کشورهای اتحادیه اروپا است و هلند، سوئد، لهستان، انگلستان بازارهای مهم و بالقوه و بالفعل صادرات خرمای ایران هستند.

فرصت‌ها و نقاط قوت:

– داشتن رتبه دوم میزان تولید خرما در جهان.

– وجود بیشترین تنوع خرمای جهان در ایران.

– دارا بودن قابلیت ایجاد امنیت غذایی، اشتغال زایی، حفظ محیط زیست و توسعه پایدار کشاورزی به‌عنوان یک محصول استراتژیک.

– در اختیار داشتن شرایط اقلیمی مناسب برای تولید خرمای تجاری و ایجاد زنجیره ارزش در صنعت خرما.

– دسترسی به آب‌های آزاد از طریق خلیج فارس و دریای عمان برای صادرات به کشورهای هدف.

– ارگانیک بودن محصول خرما ایران و بازار پسندی آن.

– بهبود تراز تجاری علی الخصوص در بخش کشاورزی.

تهدیدات و چالش‌ها:

-کم آبی و خشکسالی در کشور.

– عدم آشنایی کافی بهره‌برداران با روش‌های اصولی جمع‌آوری، بسته‌بندی، حمل و نقل و نگهداری محصول.

–  بالا بودن سن برخی از نخلستان ها.

– فرهنگ سنتی نخلداری.

– عدم رشد نرخ تولید با محاسبات اقتصاد کشاورزی.

-فروش فله و عدم ایجاد ارزش افزوده در کشورو نبود برند ملی.

– کمبود ویا نبود تسهیلات بانکی برای سرمایه گذاری ثابت و سرمایه در گردش و بالا بودن نرخ تسهیلات اعتباری بانک‌ها.

– نبود دیپلماسی مناسب اقتصادی خرما متناسب با بازارهای هدف.

نقاط ضعف:

– وجود تعهد ارزی و پیمان سپاری.

– عدم سرمایه گذاری کافی در جهت استفاده از روش های مدرن وبسته بندی.

– قسمت عمده خرما در ایران در صنایع تبدیلی از قبیل شیره خرما ، نوشابه سازی و… مصرف میشود،اما سرمایه گذاری مناسب در این صنایع صورت نگرفته است.

– کمبود امکانات لجستیکی، حمل ونقل، نگهداری و خدمات متناسب با انواع خرمای صادراتی.

– قیمت پایین صادراتی خرما در مقایسه با سایر رقبا با توجه به کیفیت و تنوع آن.

– افزایش هزینه‌های حمل و نقل داخلی و خارجی خصوصاً کانتینرهای سردخانه‌دار.

– کمبود کانتینرهای سردخانه دار در کشور.

– عدم شناخت صحیح از بازارهای هدف از جمله سلایق، الگوهای مصرف، بسته بندی مناسب.

– نبود ساز و کار تبلیغاتی مناسب در بازارهای هدف و بالا بودن هزینه شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی معتبر.

– عدم اطلاع‌رسانی در معرفی خرمای ایرانی، ارزش تغذیه‌ای و خواص آن.

– کمبود مصرف سرانه خرما درکشور.

راهکارها:

– حذف تعهد ارزی و پیمان سپاری.

– تامین سرمایه در گردش مورد نیاز تولید کنندگان وصادر کنندگان.

– ایجاد و نوسازی و دانش بنیان کردن صنایع بسته بندی و فرآوری.

-تامین و تجهیز ناوگان لجستیک وساخت سردخانه‌ها و انبارهای مکانیزه.

-جوان سازی نخلستانها.

– حذف واسطه های غیر ضرور بخش های دولتی( نظیر سازمان تعاون روستائی) و غیر دولتی و جلو گیری از رقابت های مخرب در بازار های هدف.

– ضرورت تبلیغات مناسب در بازار های هدف .

– افزایش سرانه مصرف خرما از حدود ۸ کیلو گرم فعلی به بیش از ۱۱ کیلوگرم.

ارسلان قاسمی، رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق تعاون ایران