معرفی کشور ترکیه

ترکیه همسایه غربی ایران، یک کشور اوراسیایی است که بخش بزرگ آن یعنی آناتولی در شمال غربی آسیا و خاورمیانه و بخش کوچک دیگری به نام تراکیه در منطقه بالکان (منطقه ای در جنوب شرقی اروپا) واقع است. ترکیه از شرق با کشورهای ایران، نخجوان، ارمنستان و گرجستان،  از جنوب با سوریه و عراق، از شمال غربی با بلغارستان و یونان همسایه است، همچنین ترکیه از شمال با دریای سیاه و از غرب با دریایی کوچک مرمره و اژه و از جنوب غرب با دریای مدیترانه مرز آبی دارد. دو تنگه راهبردی بسفر و داردانل نیز در اختیار ترکیه قرار دارند.

ترکیه کشوری کوهستانی و پرباران است، شکل این کشور مانند یک مستطیل از سوی شرق تا غرب امتداد یافته است. بر اساس آمارهای سال 2020، جمعیت این کشور 84 میلیون نفر است ترکیب جمعیتی این کشور از 75 درصد ترک، 18 درصد کرد و سایر اقلیت های قومی تشکیل شده است.  سیستم حکومتی ترکیه از نوع جمهوری سکولار می باشد اما اکثریت جمعیت این کشور مسلمان هستند که موجب شده در تقویم رسمی این کشور اعیاد اسلامی مانندعید سعید فطر و عید قربان تعطیل رسمی شوند.  ترکیه برخلاف سایر کشورهای منطقه خاورمیانه دارای مراکز تجاری، سیاسی و اقتصادی متکثر و متعددی است به عنوان مثال پایتخت سیاسی این کشور آنکارا در مرکز ترکیه ولی مرکز تجاری این کشور،  استانبول در قسمت غربی ترکیه واقع است.  بزرگ ترین شهر های ترکیه شامل می شوند از: استانبول، آنکارا، ازمیر، بورسا، آدانا، غازی عینتاب، آنتالیا، قونیه و قیصریه. به طور کلی ترکیه از جمله کشورهایی است که با ایران شباهت های فرهنگی و تاریخی زیادی دارد.

تجارت خارجی ایران و ترکیه

روابط اقتصادی و تجاری ایران و ترکیه بسیار درهم تنیده است به این صورت که در قالب یک یادداشت تحلیلی کوتاه نمی توان به تمام ابعاد و تاریخچه آن پرداخت، یکی از اولین موافقت نامه تجاری بین ایران و ترکیه به سال 1964 در قالب سازمان همکاری منطقه ای برای توسعه (RDC) بر می گردد، این موافقت نامه عضو سومی دیگری یعنی پاکستان هم داشت که البته سطح روابط تجاری ایران و ترکیه بسیار بیشتر از ایران و پاکستان می باشد. این سازمان اهدافی مشابه سایر موافقت نامه های تجارت ترجیحی از قبیل توسعه روابط اقتصادی از طریق حذف تدریجی تعرفه ها و افزایش همکاری های فنی، فرهنگی و... را دنبال می کرد، در سال 1985 این موافقت نامه به سازمان همکاری های اقتصادی (ECO) تغییر نام داد؛ در سال 1992 این سازمان هفت کشور جدید را به عضویت پذیرفت که عبارتند از: افغانستان، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان. سایر توافقنامه های دو جانبه ایران و ترکیه شامل می شوند از:

1. موافقتنامه به منظور تسهیل و بسط ترانزیت و حمل و نقل مسافر و کالا بین ایران و ترکیه، مصوب سال 1334
2. موافقتنامه تجاری بین دولت ایران و دولت جمهوری ترکیه، مصوب سال 1337
3.  موافقتنامه ترانزیتی بین دولت ایران و جمهوری ترکیه مصوب سال 1344
4. قانون موافقتنامه همکاری اقتصادی و فنی بین دولت ایران و جمهوری ترکیه مصوب سال 1357
5. قانون موافقتنامه اصلاح موافقتنامه حمل و نقل بین المللی جاده ای بین دولت جمهوری اسلامی ایران و دولت جمهوری ترکیه، مصوب سال 1359.
6.  موافقتنامه تجاری بین ایران و ترکیه مصوب سال 1383 هیات وزیران با شماره 24208/ت 31181

در تاریخ 4 شهریور 1386 ایران به عضویت موافقت نامه تجاری دی هشت درآمد که ترکیه نیز یکی از اعضای این موافقت نامه است. بر اساس توافق دومین اجلاس وزرای تجارت هشت کشور در حال توسعه اسلامی (دی هشت) در اسلام آباد پاکستان، مقرر شد این موافقتنامه در اول جولای 2016 برابر با 11 تیرماه 1395 بین کشورهای ایران، مالزی، نیجریه، ترکیه، اندونزی و پاکستان اجرایی شود.فهرست کالاهای مشمول معافیت تعرفه ای که در سال 91 به تصویب هیات دولت وقت رسیده بود، شامل 230 ردیف تعرفه کالایی است و همواره از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت نسبت به شرایط هر زمان، قابلیت بازنگری و تجدیدنظر را دارد.

و اما در آخر توافقنامه تجارت ترجیحی میان ایران و ترکیه در شهریور ماه 1393 به تصویب مجلس ترکیه رسید و روز پنج شنبه 11 دی ماه مطابق با اول ژانویه 2015 توسط دولت ترکیه اجرایی شد. طبق این توافقنامه 140 فقره از کالاهای صادراتی ایران شامل اقلام کشاورزی، شیلات و مواد غذایی و 125 فقره از کالاهای صادراتی ترکیه شامل تولیدات صنعتی، تحت پوشش تخفیف تعرفه های گمرکی قرار گرفته است.  تایید این توافق نامه از طرف ایران بدون ارجاع به مجلس در تاریخ 18 خرداد 1393 در قالب تصویبنامه هیات وزیران انجام و در تاریخ 2 تیر 1393 به گمرک ایران ابلاغ شد. موافقان انعقاد توافقنامه های تجاری بر ضرورت کاهش تعرفه ها و ایجاد فضای رقابت آزاد جهت بهبود کیفیت کالاهای تولید داخل و کاهش قاچاق کالا تاکید دارند علاوه در خصوص اقلام صادراتی مورد توافق بر این موضوع اشاره می کنند که اساسا دریافت تخفیف جهت صادرات کالاهای صنعتی به ترکیه  به دلیل تعرفه پایین این کالاها در این کشور موضوعیت نداشته و دریافت تخفیف تعرفه ای جهت صدور محصولات کشاورزی می تواند مثبت ارزیابی شود.

ایران درسال 2019 میلادی در جایگاه هفدهم کشورهای وارد کننده کالا و خدمات از ترکیه قرار داشت. همچنین ایران سیزدهمین کشور با بیشترین میزان صادات به ترکیه بوده است. ترکیه طی 5 سال گذشته در مجموع 16میلیارد و 598 میلیون دلار کالا و خدمات به ایران صادر و همچنین طی این مدت 28 میلیارد و 490 میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده است. با این احتساب مجموع تجارت میان دو کشور بالغ بر 45 میلیارد و 88 میلیون دلار رقم خورده است. صادرات ایران به ترکیه در سال 1398 حدود 5 میلیارد و 46 میلیون دلار و واردات ایران از ترکیه در همین سال 4 میلیارد و 995 میلیون دلار بوده است. بدین ترتیب ایران در سال گذشته دارای مازاد تراز تجاری 51 میلیون دلاری با ترکیه بوده است. طبق آخرین آمارهای اعلام شده از سوی اتاق بازرگانی در سال ۱۳۹۴عمده کالاهای صادراتی ایران به ترکیه تشکیل می شود از: 1- روی غیر ممزوج به ارزش 90 میلیون دلار. 2- اوره محلول در آب به ارزش 84 میلیون دلار. 3- پلی پروپیلن گرید نساجی به ارزش 70 میلیون دلار. 4- پلی اتیلن گرید فیلم به ارزش 53 میلیون دلار. 5- سایر گریدهای پلی پروپیلن به ارزش 51 میلیون دلار. 6- سایر گریدهای پلی اتیلن به ارزش 48 میلیون دلار. همانطور که مشاهده می شود قسمت عمده کالاهای صادراتی ایران به ترکیه از جمله کالاهای گروه معدنی، فلزی و پتروشیمی هستند در بین کالاهای صادراتی ایران به ترکیه می توان اقلام دیگری از جمله آب سیب به ارزش 29 میلیون دلار و پسته به ارزش 23 میلیون دلار هم دید. باتوجه به اینکه کشور ترکیه در حال توسعه صنایع غذایی خود می باشد تعرفه واردات محصولات و فرآورده های غذایی به این کشور نسبتا بالاتر است در حالیکه این کشور به دلیل نداشتن منابع ارزان انرژی و معادن، برای واردات کالاهای انرژی بَر و فرآورده های معدنی محدودیت کمتری قائل است، به طوریکه در سال 1394 بیش از 87 درصد کالاهای صادراتی ایران به این کشور از جمله کالاهای واسطه ای و کمتر از 13 درصد آن کالاهای مصرفی هستند. نکته قابل توجه دیگر اینکه در رابطه با 88 مورد از 140 ردیف تخفیف تعرفه ای 40 تا 100 درصدی که ترکیه برای کالاهای ایرانی طبق موافقتنامه ها قائل شده، در سال 1394 صادراتی از ایران به ترکیه صورت نگرفته است که جای تامل دارد، به این معنی که ایران از ظرفیت معافیت تعرفه ای صادراتی خود استفاده نمی کند. همچنین از مجموع 771 قلم صادراتی ایران به ترکیه صرفا 52 مورد در فهرست کالاهای مشمول تخفیفات و ترجیحات تعرفه ای قرار گرفته است.

تحلیل اطلاعات و آمارهای صادرات ترکیه

ترکیه در سال 2019 بیش از 171 میلیارد دلار کالا به جهان صادر کرده است، ترکیه بر خلاف سایر کشورهای خاورمیانه صادرکننده نفت و فرآورده های آن نیست، یکی از مواردی که موجب موفقیت های اقتصادی این کشور شد بی بهره بودن این کشور  از منابع ارزان و سرشار نفت و انرژی و تکیه بر صادرات غیرنفتی بود، نکته دیگر اینکه صادرات و واردات کشور ترکیه با سایر کشورهای منطقه دارای همپوشانی است به این معنی که کالاهای صادراتی ترکیه ظرفیت مصرفی گسترده ای در منطقه خاورمیانه دارند و از طرف دیگر کالاهای وارداتی این کشور توسط اکثر کشورهای خاورمیانه تولید و صادر می شوند. عمده کالاهای صادراتی ترکیه شامل می شوند از: 1- انواع خودرو ها و وسایل نقلیه به جز واگن به ارزش 25 میلیارد و 560 میلیون دلار. 2- انواع ماشین آلات و تجیهزات صنعتی برای نیروگاه و پالایشگاه ها به ارزش 16 میلیارد و 454 میلیون دلار. 3- آهن و استیل به ارزش 9 میلیارد و 939 میلیون دلار. 4- انواع پوشاک و البسه به ارزش 9 میلیارد و 89 میلیون دلار. 5- انواع تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی به ارزش 8 میلیارد و 729 میلیون دلار. 6- انواع سنگ های قیمتی و تزئینی به ارزش 7 میلیارد و 327 میلیون دلار.  همانطور که مشاهده می شود ترکیه صادر کننده کالاهای صنعتی و نیمه صنعتی با ارزش افزوده بالا می باشد. رشد بالای صادرات خودرو از این کشور مرهون سرمایه گذاری مستقیم خارجی شرکت های بزرگ خودروسازی جهان در این کشور است البته در طی سال های گذشته ترکیه چندین بار سعی داشته خودرو ملی خود را تولید و صادر نماید که به دلیل دارا نبودن الزامات صنعتی تولید خودرو موفق نشده است. عمده مقاصد صادراتی کالاهای ترکیه شامل می شوند از: 1- آلمان به ارزش 15 میلیارد و 381 میلیون دلار. 2- بریتانیا به ارزش 10 میلیارد و 858 میلیون دلار. 3- ایتالیا به ارزش 9 میلیارد و 284 میلیون دلار. 4- عراق به ارزش 8 میلیارد و 975 میلیون دلار. 5- ایالات متحده آمریکا به ارزش 8 میلیارد و 43 میلیون دلار. 6- فرانسه به ارزش 7 میلیارد و 641 میلیون دلار. همانطور که مشاهده می شود عمده کالاهای صنعتی و نیمه صنعتی ترکیه به کشورهای توسعه یافته جهان صادر می شوند یکی از دلایل بالا رفتن استانداردهای تولید و کیفیت بالای محصولات کشور ترکیه درگیر شدن این کشور با بازار کشورهای توسعه یافته و در نتیجه انطباق استانداردهای تولید با استانداردهای مورد نیاز و مورد قبول آنها می باشد. ترکیه در طی 15 سال اخیر در زمینه برندسازی صنعتی بویژه در حوزه محصولات چرم و نساجی فعالیت های گسترده و موفقی داشته است.

تحلیل اطلاعات و آمارهای صادرات ترکیه

ترکیه در سال 2019 بیش از 200 میلیارد و 658 میلیون دلار کالا وارد کرده است. در نتیجه تراز تجاری این کشور منفی 29 میلیارد و 560 میلیون دلار می باشد. عمده کالاهای وارداتی ترکیه شامل می شوند از: 1- گروه کمودیتی به ارزش 27 میلیارد و 979 میلیون دلار. 2- ماشین آلات و تجهیزات صنعتی نیروگاه و پالایشگاه به ارزش 21 میلیارد و 527 میلیون دلار. 3- تجهیزات و لوازم الکتریکی و الکترونیکی به ارزش 14 میلیارد و 994 میلیون دلار. 4- انواع سوخت های فسیلی و فرآورده های آن به ارزش 14 میلیارد و 602 میلیون دلار. 5- آهن و استیل به ارزش 13 میلیارد و 905 میلیون دلار. 6- انواع سنگ های گران بها و تزئینی به ارزش 13 میلیارد و 312 میلیون دلار. 7- انواع پلاستیک ها و مصنوعات پلاستیکی به ارزش 11 میلیارد و 646 میلیون دلار. 8- انواع خودروها و وسایل نقلیه به جز واگن به ارزش 9 میلیارد و 609 میلیون دلار. ترکیه از سال 1955 عضو سازمان گات و در 26 مارس 1995 میلادی به عضویت سازمان تجارت جهانی WTO درآمد. همین امر موجب شده این کشور تا حدزیادی از اصول تجاری قاعده مند تری پیروی کند به عنوان مثال اگر به عمده کالاهای وارداتی ترکیه بنگریم متوجه می شویم این کالاها بصورت مشابه در عمده کالاهای صادراتی این کشور نیز حضور دارند، این کشور با واردات کالاهای صنعتی و نیمه صنعتی به کشورش اجازه رقابت پذیری صنعتی می دهد. عمده تامین کنندگان ترکیه شامل می شوند از: 1- روسیه به ارزش 22 میلیارد و 373 میلیون دلار. 2- چین به ارزش 18 میلیارد و 397 میلیون دلار. 3- آلمان به ارزش 17 میلیارد و 958 میلیون دلار. 4- ایالات متحده آمریکا به ارزش 11 میلیارد دلار.

در بین کالاهای وارداتی ترکیه کالاهای باجذابیت بالای صادراتی از ایران به این کشور وجود دارد به عنوان مثال انواع آهن و استیل، پلاستیک ها، سنگ ها و سوخت های فسیلی قابلیت تولیدی و صادراتی خوبی در کشورمان دارند یعنی فقط در همین سه گروه کالایی ظرفیت بالقوه 50 میلیارد دلاری برای کشورمان وجود دارد از جمله مزیت های عمده تجارت و صادرات به ترکیه این است که باتوجه به روابط گسترده این کشور با کشورها اروپایی و توسعه یافته و نزدیک بودن استانداردهای ترکیه به استانداردهای اروپایی به نوعی بازار ترکیه می تواند یک نوع "آزمایشگاه بازاریابی" برای سنجیدن کیفیت محصولات و تقویت کننده مزیت رقابتی برای کالاهای صادراتی ایران پیش از ورود به اروپا باشد. ترکیه می تواند دروازه ورود کالاهای ایرانی به اروپا باشد.   مساله مورد توجه اینکه بین ایران و ترکیه خط راه آهن وجود دارد و به لحاظ لجستیک و زنجیره تامین وضعیت نسبتا مطلوبی بین ایران و ترکیه برقرار است. 

سایر کالاهای وارداتی به کشور عراق که می توانند مورد توجه صادرکنندگان ایرانی و بخش خصوصی باشد می توان به: محصولات شیمیایی اورگانیک به ارزش 5 میلیارد و 191 میلیون دلار، آلومینیوم و فرآورده های آلومینیومی به ارزش 3 میلیارد و 432 میلیون دلار، انواع سرامیک ها به ارزش 3 میلیارد و 220 میلیون دلار، مس و فرآورده های مسی به ارزش 2 میلیارد و 938 میلیون دلار، پنبه به ارزش 2 میلیارد و 610 میلیون دلار، لاستیک به ارزش 2 میلیارد و 525 میلیون دلار، دانه های روغنی به ارزش 1 میلیارد و 960 میلیون دلار اشاره کرد.

محمد پورسردار- کارشناس اقتصادی