ایران و کشورهای موجود در خاورمیانه و شمال آفریقا همزمان درحال  رویایی با دو شوک یعنی بیماری همه گیر کویید 19 و متلاشی شدن قیمت نفت هستند. برای مقابله با این شوکها، لازم است که مقامات دارای صلاحیات مسائل را اولویت بندی و مرتب کرده و سپس به آن رسیدگی کنند. برای شروع بایستی بطور اورژانسی مساله سلامتی و سپس ریسک های رکود اقتصادی بررسی گردد.همچنین بهتر است بطور موقت از شرایط و دلایل موجود در کاهش قیمت نفت صرف نظر کنند.

شکی دوگانه

کشورهای موجود در خاورمیانه و شمال آفریقا همزمان درحال  رویایی با دو شوک یعنی بیماری همه گیر کویید 19 و متلاشی شدن قیمت نفت هستند. ویروس جدید کرونا_ که در تاریخ 31 دسامبر 2019 توسط چین به سازمان بهداشت جهانی گزارش شد_  بطور جهانی گسترش یافت. این ویروس تا مارچ 2020 بیش از 30000 هزار نفر را تحت تاثیر قرار داده و منجر به فوت حدودا 13000 شد. بعلاوه بیش از 90000 نیز بهبود یافته اند.

این ویروس شدیدا کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA)    را تحت تاثیر قرار داده است. به گونه ایی که  تا 22 مارچ 2020، در کشور ایران بیش از 20000 مورد بیماری و 1500 مرگ گزارش شد. افزایش سرعت انتشار بیماری، میزان تولید و تجارت کشور را کاهش داده و دچار آسیب کرده است. سایر کشورهای MENA نیز با این بیماری درگیر بوده و اقدامات مقابله ایی را در نظر گرفته اند.  توانایی مقابله با ویروس بستگی به قدرت سیستم سلامت عمومی منطقه دارد. همچنان نیاز به شفافیت جریان اطلاعات در رابطه به تعداد بیماران و بهبودیافتگان و کشته شدگان ضروری است. اگر شفافیت و جریان اطلاعات سریعا گزارش نشود، ریسک نتایج ناگوار بالاتر میرود.

این ویروس نه تنها بر سلامتی و جان افراد اثر میگذارد، بلکه منجر به ایجاد شوک در سمت عرضه و تقاضا در کشورهای MENA خواهد شد.

شوک منفی عرضه به دلیل کاهش نیروی کار مستقیما ناشی از بیمار شدن کارگران با ویروس کویید 19 و بطور غیر مستقیم  وجود محدودیت ها و قرنطینه های اجباری و در نتیجه در خانه ماندن کارگران می باشد. علاوه بر این عرضه کالاها و خدمات به دلیل کاهش در مواد اولیه و نهاده های تولیدی و سرمایه ایی رخ می دهد که به دلیل اختلال در حمل و نقل و تجارت در کشورهای MENA  بوجود آمده است.

شوک منفی تقاضا علاوه بر منطقه MENA  بصورت جهانی نیز وجود دارد. مشکلات اقتصادی در جهان و اختلال در زنجیره ارزش جهانی، تقاضا برای کالاها و خدمات بویژه نفت و توریسم را در منطقه کاهش می دهد. با کاهش در GDP کشور چین انتظار میرود صنعت توریسم در منطقه MENA اثر محدود کننده ایی داشته باشد. گسترش ویروس در سایر کشورها بویژه اروپا و استفاده آنها از ابزارهای پیشگیری بیماری، اثرات چمشگیرتری بر MENA خواهد داشت.

تقاضا در منطقه نیز به سبب کاهش ناگهانی فعالیتهای اقتصادی و افزایش نگرانیها  که  تعداد سفرها را کم میکند، کاسته خواهد شد. بعلاوه نااطمینانی در رابطه با گسترش ویروس و میزان تقاضای جهانی، به سرمایه گذاری و مصرف در منطقه صدمه میزند. کاهش قیمت نفت، بیش از هرجای دیگر، کاهش تقاضای این ماده را در منطقه MENA موجب میشود. منطقه ایی که نفت و گاز مهمترین بخش اکثر اقتصادهای آن می باشد.

انتظار میرود شوکهای منفی عرضه و تقاضا که مرتبط با کویید-19 هستند، برای دوره زمانی کوتاه اما بسیار سختی باشند. همچنین به نواحی و کشورهای زیادی اثر بگذارند.

هر دو شوک،  بیماری کویید-19 و شکست قیمت نفت در هم تنیده هستند. از طرفی کاهش تقاضای نفت مرتبط با کاهش شدید مصرف نفت در نتیجه کاهش تولید به دلیل قرنطینه ناشی از شیوع ویروس می باشد. در حالیکه عمق و استمرار شوک ناشی از بیماری همه گیر کرونا نامشخص است، این انتظار است که این شک کوتاه مدت باشد. به راستی که این اتفاق و شوک ناگهانی استفاده از ابزارهای بی سابقه ایی را در کشورهای پیشرفته و درحال توسعه ضروری کرده است. هزینه بیکاری و رکود هم اقتصادی و هم اجتماعی بسیار بزرگ خواهد بود.

به محض اینکه گسترش ویروس متوقف گردد، ابزارهای پیش گیرنده در رکود اقتصادی کنار گذاشته خواهد شد. سرعت اصلاح و ریکاوری هر اقتصاد بستگی به سرعت دولتها در بکارگیری ابزارهای تسکین دهنده معضلات اقتصادی بوجود آمده دارد. اما انتظار میرود شک موجود در عرضه نفت و فراورده های آن مدت طولانی تری باقی مانده و قیمت نفت را پایینتر ببرد. اگرچه مدت استمرار این دو شک متفاوت است اما هردو نتایج منفی و خطرات رکودی دارند.

زمان ارزیابی کردن اثرات قیمت نفت بر اقتصاد جهانی، اقتصاددانان عموما میان شوکهای عوامل تقاضا و شوکهای عوامل عرضه تمایز قائل میشوند. شوکهای سمت تقاضا مرتبط با تحولات تقاضای جهانی بوده و انتظار نمیرود اثرات مستقلی بر اقتصاد جهانی داشته باشند. اما شوکهای مرتبط با عوامل سمت عرضه اصولا دارای تاثیرات مستقیمی هستند.

بویژه برای ایران و سایر کشورهای MENA، قیمتهای پایینتر نفت برای کشورهای واردکننده نفت خوب و برای کشورهای صادرکننده اتفاقی بد است. راهی ساده برای اندازه گیری میزان اثر درآمدی واقعی ناشی از تغییرات قیمت نفت، بدست آوردن میزان خالص صادرات نفت است.

سیاست گذاری

درحالیکه کویید-19 شوکهای متعددی را ایجاد کرده است که انتظار می رود بیکاری و فقر را افزایش دهد، بازخورد قابل توجهی نیز در سمت تقاضا وجود دارد. در کنار به خطر انداختن زندگی میلیونها انسان، شکست عرضه و تقاضا بیکاری و رکود عدم نقدینگی در بخش های مالی اثرات این بیماری همه گیر است.

به عبارت دیگر، شوک کویید-19 منجر به خانه نشینی افراد و درنتیجه ورشکستگی همراه با شکافی با دوام بر بدنه اقتصاد و جامعه خواهد شد.

درمقابل، فرو ریختن قیمت نفت محصولی از شوکهای موجود است که از طریق کاهش دریافتی های صادراتی و درآمدهای دولتی بر اقتصاد  اثر میگذارد. پیش بینی میشود، این شوکها ادامه داشته باشد و همزمان موجب افزایش کسری بودجه دولتها گردد.

برای مقابله با این دو شوک همزمان، لازم است که دستگاه های اجرایی پاسخ های متناسب را سازمان داده و اولویت بندی کنند. ابتدا بایستی بر سلامت عمومی تمرکز کرده و سپس ریسکها و خطرات رکود اقتصادی را بررسی کنند. بهتر است سیاست گذاران تا زمان بازسازی و بهبودی اوضاع بیماری بررسی اثرات کاهش قیمت نفت را به تعویق اندازند. برای مقابله با کویید-19، بایستی مبالغ هزینه شده درمانی شامل تولید و یا خرید کیت های تشخیص بیماری، افزایش تجهیزات و حقوق کارکنان بخش های درمانی و افزایش زیرساخت ها برای تولید واکسن گسترش یابد. سیاست گذاران همچنین باید با پرداخت های نقدی به افراد آسیب دیده که خانه نشین شده اند، خسارت وارده را جبران کرده و خانوارهای طبقه فقیر را حمایت کنند.

اصلی ترین اقدام شاید حمایت از کارکنان غیر رسمی که امنیت شغلی ندارند، است. بهره بردن از مدل های موفق مانند گسترش نقش تکنولوژی، شامل دیجیتال برای جنگ با کویید-19 نیز بایستی تحلیل و جایگزین گردد.

همانطور که پیشتر ذکر شد، آزاد سازی جریان اطلاعات، افزایش شفافیت و افشا داده ها برای کاهش کسری ها و تراوشات حیاتی بوده، که خود لازمه رسیدن به کاهش شیوع ویروس هستند، بهبود و بازسازی اقتصاد را سرعت می دهند.

برای کاهش ریسک بی ثباتی مالی، ایران و سایر کشورهای MENA باید نرخ سرمایه گذاری را کاهش داده و به سیستم بانکی نقدینگی تزریق کنند.

جنگ میان شیوع ویروس جدید کرونا و نتایج اقتصادی و اجتماعی آن، با عدم تلاش های متناسب از سوی دولت ها به مراتب سختتر خواهد شد. برخی از کشورهای عضو MENA با عدم تعادل پرداخت و گپهای مالی شدید روبه رو شده اند. بسیاری با مشکلات و ریسکهای پرداخت حقوق بیمه درگیر هستند. واضح است منطقه MENA، نیازمند حمایت های بین المللی بیشتری برای هدایت و گذر از این مسیر بسیار سخت هستند.

گردآوری: یاسمن محسنی