بازارهای منطقه برای ارتقای توان تجاری از اهمیت بالایی برخوردارند. عراق به عنوان یکی از مهمترین این بازارها در سال های اخیر با مشکلاتی روبرو شده اما هنوز مهمترین بازار و شریک تجاری برای ما محسوب می شود. این موضوع و ظرفیت های بازار عراق را در حال حاضر بسیاری از کشورهای دنیا و سرمایه گذاران دریافته اند و به خصوص بعد از افت ریسک های داعش در این کشور در تلاشند تا با حضور در برنامه بازسازی عراق مشارکت کنند. بازار قطر، بازار افغانستان، بازار سوریه، کشورهای حوزه CIS و ... همگی از بازارهایی هستند که ایران باید برای آنها استراتژی مشخصی را اعمال کند تا مانع از فروپاشی آنان گردد. کارشناسان معتقدند بازارهای منطقه هنوز در اختیار ایران هستند و هنوز فرصت برای ارتقای این سهم وجود دارد. در این رابطه دکتر ابراهیم بهادرانی، عضو هیأت نمایندگان اتاق تهران در گفتگو با اگزیم نیوز معتقد است دولت باید برای رشد حضور تجار ایرانی رد بازارهای منطقه مشوق های تجاری ارایه کند. وی با اشاره به چالش های بودجه ای در کشور معتقد است باید سهم این مشوق ها در بودجه تعریف و معین باشد. وی معتقد است هرچند حجم صادرات رشد کرده اما متوازن نیست و 70 درصد از صادرات به 5 بازار صورت می گیرد که ریسک صادرات را در کشور ارتقا می دهد. در ادامه مشروح گفتگو با دکتر بهادرانی را بخوانید.

آقای دکتر! با توجه به تجربه ای که جنابعالی سال ها در حوزه اجرایی و اکنون در اتاق بازرگانی دارید مهمترین چالش های حوزه صادرات غیرنفتی را چه مواردی می بینید؟

مشكل خيلي زياد است قبل از هر چیز باید قبول کرد که ابزار لازم براي تشويق صادرات نداريم چرا كه بودجه دولت يك بودجه نامتوازن توام با كسري است و عملا کسری آنرا ، بافروش اوراق مشاركت و يا فروش اموال و دارايي ،تامين مي ‍کنيم. از طرفی لازمه گسترش بازار صادراتی و بازارهای جدید، ارائه مشوق است که به محض مطرح شدن این موضوع، دولت اعلام می کند که بودجه لازم برای این کار را ندارد. دولتي در صادرات موفق است که بتواند بخشی از بودجه مالی خودرا  به تشویق صادرات تخصیص دهد ویا در راه تشویق صادرات، سرمایه گذاری کند. متاسفانه بودجه نامتوازن کشور باعث شده دست دولت ما بسته باشد وحتی اگر قولی بابت تشویق صادرات  داده می شود، به سختی عملی شود. .بطور کلی میتوان گفت ، با شرايطي كه ما بودجه را مي‌بنديم نمي‌توانيم از این دست مشوق ها داشته باشیم. در شرایط فعلی همه فكر دولت اين است كه هزينه‌ها را چطور تامين كند کاهش قیمت نفت هم در بسته بودن دست دولت موثر است.               

اگزیم نیوز: مشوق های غیر مستقیم چطور؟ مثل مالیات و حمل و نقل و ...

ماليات از كجا مي‌آيد؟ مالیات منبع درآمد بودجه دولت است. سال گذشته 102 هزار ميليارد تومان ماليات وصول و خرج شد. از 220 هزار ميليارد توماني کل در آمدهای بودجه، 102 هزار ميليارد تومان سهم مالیات بود. حال اگر رقم مشوق صادراتی ،ازمالیات کم شود  نتیجه آن کسری بودجه بیشتر، خواهد بود. در مورد حمل ونقل نیز ، هر مشوقی در نظر گرفته شود باید از طریق بودجه کشور تامین مالی شود.

 اگزیم نیوز: به نظر شما اساسا تا چه حد صادرات جزو اولویت های مسوولان کشورمان است؟

اگر برنامه های پنج ساله را مطالعه کنید می بینید که در مورد افزایش صادرات ، قوانین محکمی تصویب شده است . اما در عمل به اندازه مورد انتظار ، رشد صادرات نداشته ایم. البته در دهه اخیر  ،حجم صادرات ما از 10 تا 15 میلیارد دلار به حدود  35 میلیارد دلار(منهای میعات نفتی) رسیده است که رشد خوبی است. ولی بایستی توجه داشت که مشکل اصلی در شرایط فعلی ، ضربه پذیر بودن صادرات ماست. وقتي 70 درصد صادرات ما به 5 کشور انجام می شود صادرات ضربه پذیر می شود و به محض تغییر دیپلماسی تجاری این کشورها، اولین حوزه ای که آسیب می بیند صادرات ما است.

درست است که با کشورهای زیادی در دنیا  ارتباط تجاری داریم ولی صادرات مابه نسبت معقولی بین بازارها تفسیم نشده است. به عنوان مثال صادرات ما به  یک کشور تنها ۱۰ هزار دلار است در حالیکه به کشور چین  بیش از8 میلیارد دلار(حدود20 درصد کل)، صادرات است؛ ضمن اینکه در برنامه های بلند مدت آن بخشی از صادرات  خودش را برای سالهای طولانی بیمه می کند که در کشور مقصد صادرات،سرمایه گذاری و تولید شود .

مثلا پژو با بستن قرارداد با ایران خودرو، برای مدت طولانی تولید و صادرات خود را در ایران وحتی کشورهای همسایه ما،بیمه کرده است. ولی صادرات محصول ساخته شده ، تا زماني كه براي خريدار مزيت داشته باشد خریداری می شود و به محض اينكه مزيتش تغيير كند از کشور دیگر جایگزین می شود.

اگزیم نیوز: جناب دکتر بهادرانی، در حوزه خدمات نیز به نظر می رسد در سال های اخیر دچار افت در این بازار و سایر بازارهای منطقه شده ایم. ارزیابی شما از این موضوع چیست؟

به ‌طور کلی صادرات غیرنفتی و صادرات خدمات ، در سال‌های اخیر فراز و نشیب‌هایی داشته است. علت فراز و نشیب این بخش، عمدتاً به موانع و مشکلاتی برمی‌گردد که بنابه دلایل مختلفی به فعالان این عرصه تحمیل شده است. در واقع  بین آنچه که امروز صادر می‌کنیم و آنچه در واقع می‌توانیم صادر کنیم، فاصله زیادی وجود دارد.

صادرات خدمات، شامل خدمات فنی ومهندسی، فناوری اطلاعات، گردشگری و ترانزیت (هوایی، دریایی، جاده ای و ریلی) است و در سال 95 نسبت به سال 94، در خدمات فنی و مهندسی با صادرات 2187 میلیون دلار ،معادل 3 درصد، در فناوری اطلاعات با صادرات 180 میلیون دلار، معادل 44درصد، در ترانزیت با درآمد 2593 میلیون دلار ، معادل 23 درصد، دچار کاهش شده ایم. در حالیکه در گردشگری بادر آمد 8320 میلیون دلار،معادل 11 در صد رشد را شاهد بودیم. در مجموع نیز با 13280 میلیون دلار درآمد، معادل 3/1 درصد کاهش را شاهد هستیم.

چون عمده صادرات خدمات فنی و مهندسی در حوزه برق وکارهای پیمانکاری اتفاق می‌افتد،بایستی توانمندی‌ رقابتی را افزایش داد، اما میزان فعلی صادرات خدمات فنی ومهندسی  متناسب با توانمندی‌ها و ظرفیت‌های ایجاد ‌شده در کشور  نیست و با پتانسیل بالقوه این حوزه فاصله دارد و اگر بنا داریم در چشم‌انداز افق 1404 به رونق و توسعه صادرات غیرنفتی برسیم،که وابستگی به نفت قطع شودبایستی تقویت این بخش در اولویت قرار بگیرد .

از طرف دیگر اگر ظرفیت ایجاد می کنیم باید صادرات نیز داشته باشیم، به عنوان مثال برای صنعت پتروشیمی اگر ظرفیت ایجاد می کنیم باید صادرات هم انجام دهیم، در غیر این صورت با تولیدزیر نقطه سر به سر شرکتها ،زیانده خواهند شد. و حتی صنایع فعال کنونی نیز اگر بااین مشکل روبرو شوند با ورشکستگی و درنهایت تعطیلی مواجه خواهند شد. می توان گفت سیمان در این موقعیت به سر می برد؛ ابتدا ظرفیت را ایجاد کردیم ولی به دلیل رقابت نابجای تولیدکننده های داخلی (فروش سیمان به قیمت 42 تا 46 دلار) موجب شد کشور عراق ما را به دامپینگ متهم و با ایجاد موانع از ورود سیمان تولیدی  ما به کشورش جلوگیری کند.

دلیل این مشکل را استفاده برخی از صنایع ، از رانت های انرژی می دانم و معتقدم رانت بزرگی در اختیاراین صنایع قرار دارد و دولت نیز حمایتهای ویژه خود را به این بخش از حلقه اول در زنجیره تامین صنعت، معطوف کرده است. مثال واضح این مطلب فروش ارزان فولاد در دهه گذشته به کشورهای اروپایی است که موجب شد، که ما وچینی هارا متهم به دامپینگ کردندکه با تلاش مسئولین وقت، خوشبختانه حل وفصل شد.. به عبارت دیگر دولت ،انرژی ارزان قیمت را به آسانی در اختیار برخی از صنایع قرار می دهد،و به این جهت حضور ما در این بازارها  رقابتی نیست، در صورتیکه باید در این بازارها رقابتی اقدام کرد دلیلی ندارد که صنایع با انرژی ارزانی که از دولت دریافت می کنند به جهت اینکه ما یک کشور نفتی هستیم محصولات خود را ارزان در اختیار سایر کشورها قرار دهند. بدین ترتیب نیاز است دولت در این مقوله سیاست گذاری صحیح  داشته باشد و تجار هم از این موقعیت استفاده بهینه کنند.

اگزیم نیوز: راهکار پیشنهادی شما برای نفوذ بیشتر در بازارهای منطقه چیست؟

ما باید جهت حرکت کشور را متناسب با نیازهای بازار کشورهای هدف قرار دهیم . موانع و مشکلات داخلی را رفع کنیم. به عنوان مثال درکشورما، در نظام بانکی و مالی کشور مشکلاتی وجود دارد که باید آنها را رفع کنیم به نحوی که خدمات این بخش نیز با دیگر کشورها رقابتی شود .

عراق یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری ایران است و فرصت و پتانسیل فراوانی دارد که ما باید از این فرصت ها استفاده کنیم. این کشور، رتبه 9 منابع طبیعی و رتبه 5 کشورهای نفتی را در بین کشورهای جهان داراست . از سوی دیگر با توجه به جمعیت 33 میلیونی کشور عراق و همچنین ناامنی و جنگ موجود در این کشور بازار این کشور اهمیت فراوانی را در منطقه به دست آورده است. البته بخشی از جمعیت کشور عراق را کردها و ترکمن ها تشکیل می دهند و از آنجاییکه ما را دوست خود می شمارند مایل به استفاده از محصولات ما هستند. از طرف دیگر ، قرار است یک تریلیون دلار در ده سال آینده در عراق سرمایه گذاری شود بنابراین وظیفه ماست تا با اتخاذ سیاست های جدید و صحیح سهم قابل توجهی از این مبلغ را از آن خود کنیم. بدین ترتیب ، همت دولت و بخش خصوصی بایستی برای استفاده از این فرصت بکار گرفته شود.

اگزیم نیوز: در مورد کشورهای حوزه خلیج فارس وضعیت به چه نحوی است؟

 در خصوص بررسی وضعیت صادرات ایران به کشورهای حوزه خلیج فارس نیز باید خاطر نشان کردکه وضعیت این کشورها بین نحواست که کویت نیز یکی دیگر از شرکای تجاری ایران در منطقه است. این کشور از بزرگترین مشتریان سیمان ایران است.

همچنین درباره وضعیت تجاری ایران و قطر در شرایط حاضر باید گفت که به خاطر تحریم این کشور توسط برخی ازکشورهای عربی ،در قطر موقعیت و فرصتی فوق العاده بدست آمده است و ما باید از این موقعیت بهره کافی را ببریم و برنامه ریزی دقیقی برای افزایش تجارت با این کشور را انجام دهیم.

در این میان دولت نقش هدایتگر دارد و باید صادرکننده را برای صادرات بهتر و گسترده تر هدایت کند؛ در واقع اکنون دولت می بایستی دیپلماسی تجاری با قطر را پیاده و راه را برای صادرکنندگان هموار کند. البته در این بین فرهنگ سازی خدمات پس از فروش نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. آنچه باعث بروز شرایط دشوار می‌شود، آینده‌نگری نداشتن برخی از صادرکنندگان است که سود آنی و زودگذر و تأمین منافع مالی خود را بر حفظ بازار ارجح می داند. کشور ما در این زمینه ضعف بزرگی دارد و صادرکنندگان باید بدانند که با یک بار صادرات به موفقیت چندانی دست پیدا نخواهند کرد، بدین ترتیب وظیفه آموزش این مقوله بر عهده دولت است ،که با کمک تشکل های خصوصی باید عملی شود.

در این میان نباید از کشور امارات غافل شد؛ کشور امارات یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری ایران و دومین مقصد صادراتی ما است و سطح روابط دو کشور در سال‌های اخیر بیشتر نیز شده است؛ به عبارت دیگر ایران در این سال ها همواره از کشور امارات به عنوان پایگاهی برای ورود کالاهای سایر کشورها ، استفاده کرده و بسیاری از کالاها از طریق امارات به ایران صادرات مجدد می شوند. همین امر باعث شده امارات به بزرگترین صادرکننده به ایران تبدیل شود.

همچنین در مقابل، ایران نیز توانسته صادرات خوبی از طریق این کشور داشته باشد و امارات نیز به یکی از مقاصد مهم صادراتی تولیدکنندگان ایرانی تبدیل شده است. سالیانه حدود 5/7 میلیارددلار(معادل 17 تا 18 درصد سهم صادرات ما)از طریق این کشور صادر می شود .که باید اهمیت این بازار همواره مدنظر باشد وبرای گسترش آن برنامه ریزی شود.

درباره کشور افغانستان نیز باید گفت.با توجه به فضای مناسب بازار منطقه‌ای و حجم بالای صادرات ایران، صادرات به افغانستان اهمیت ویژه‌ای دارد، ایران سعی بایستی سعی کند که این بازار را برای صادرات مستمرخود، حفظ کند. وازاین طریق بابخشهای شمالی پاکستان، تاجیکستان و ازبکستان نیز ارتباط برقرار کرده و تعاملات بین المللی را افزایش دهیم.

 از طرف دیگر توسعه امکانات بندر چابهار میتواند واردات کشور افغانستان را تا حد زیادی پوشش داده ودر آمد ترانزیت را ازاین محل افزایش دهد.

ترکمنستان ،بازار کوچکی است در گذشته صادرات نسبتا خوبی به این کشور داشتیم اما اکنون وضعیت چندان مطلوب نیست؛ چرا که کشورهای دیگر با حضور و سرمایه گذاری در این بازار، توانسته اند جایگاه ما را به دست آورده و از این بازارها به بهترین نحو بهره ببرند؛ ولی به علت  کوتاه مدت و مقطعی بود ن برنامه های صادراتی ما ، این بازار را از دست دادیم.

به کشورهای آذربایجان و ارمنستان نیز صادرات داشتیم اما ترکها با سرمایه گذاری در بازارآذر بایجان ، کم کم عرصه رقابت را برای صادرکنندگان ما تنگ کردند.

 بنابراین ما باید همت و عزم خود را برای بازسازی موقعیت های از دست رفته آماده و ابزارهای لازم را نیز برای تحقق این هدف فراهم کنیم. در حال حاضر بهترین زمان برای تصرف بازار قطر به دست آمده و ما باید با تجهیز بخش خصوصی حضور خود را پر رنگ تر کنیم.

اگزیم نیوز: نوعی شرایط بی ثبات در بازارهای صادراتی وجود دارد. مثلا تولیدکننده اصلی که صادرات را نیز انجام می دهد در مقایسه با کسانی که فقط کار صادراتی به عهده دارند چه تفاوت هایی دارند؟

صادرکننده ها به دو دسته تقسیم می شوند، عده ای زمانی که وارد بازار ی می شوند، یک کالا را برای یک بار به فروش می رسانند و ارتباط تجاری به همان یکبار ختم می شود ودنبال سود آنی هستند.      این دسته افراد را در معاملاتی که در آسیای میانه وعراق داشتیم شاهد بودیم، که در حقیقت می توان گفت بازار خراب کن هستند.

 اما تعدادی صادر کننده چیره دست نیز هستند که بازارهاي منطقه را مي‌شناسند و هيچ وقت براي يك بار حضور وارد بازار  نمی شوند    پس نباید همه صادرکننده ها را در یک گروه قرار داد .باید صادرکننده ای که خوش نام است و سابقه طولانی در این امر دارد را با صادرکنندگان دسته اول مجزا نمود.

صادرکننده هایی که به دنبال منفعت آنی هستند را باید هدایت کرد و نگذاشت که بازار دیگران را خراب کنند. تاکنون تجربه ثابت کرده که معمولا اعمال این افراد باعث خراب شدن بازار صادرکننده اصلی می شود.  به علاوه به گونه ای  مشوقها برنامه ریزی گردد که مشمول صادرکنندگان ریشه دار گردد.