با نظر به مزین شدن سال ۱۴۰۱ به عنوان سال «تولید، دانش بنیان، اشتغال آفرین» از سوی مقام معظم رهبری، اهمیت رفع مشکلات بخش تولید در اقتصاد کشور بیش از پیش نمایان می‌شود. یکی از مهمترین معضلاتی که همواره تولید کنندگان در اقتصاد ایران با آن مواجه اند، کمبود نقدینگی است. این موضوع در شرایط تحریم‌های ظالمانه و تورمی حال حاضر بیشتر نمود می‌یابد. از سوی دیگر نظام تأمین مالی کشور بانک محور بوده و اکثراً تامین مالی بنگاه‌های تولیدی بخصوص در بخش سرمایه در گردش توسط نظام بانکی، و با توجه به ساختار موجود بانک‌ها از طریق اعطای تسهیلات شکل می‌گیرد و سایر قابلیت‌های بانک‌ها در تأمین مالی سرمایه در گردش مغفول مانده است. استفاده واقعی و بیشتر از نقش ضمانتی بانک‌ها در تأمین ملزومات و مواد اولیه بنگاه‌ها می‌تواند جایگزینی برای تأمین مالی سنتی و ساده که  از  طریق اعطای تسهیلات و تزریق مستقیم نقدینگی به بنگاه‌ها انجام می‌پذیرد بوده و یکی از راه‌های کنترل تزریق نقدینگی در اقتصاد کشور باشد.

در این شرایط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران جهت حل مشکل نقدینگی سرمایه در گردش زنجیره‌های تولید، اقدام به معرفی ابزار جدید تأمین مالی سرمایه در گردش به نام اوراق گواهی اعتبار مولد کرده که زین پس در این نوشتار آن را باختصار اوراق گام می‌نامیم. اوراق گام اوراق بهاداری است که بر مبنای عقد ضمان ( مانند ضمانت نامه‌های بانکی)، به عاملیت و ضمانت یک بانک یا موسسه اعتباری صادر می‌شود و بانک یا موسسه اعتباری بازپرداخت مبلغ اسمی این اوراق را در سررسید تضمین می‌نماید. به زبان ساده تر، اگر یک بنگاه تولیدی جهت خرید مواد اولیه تولید خود با کمبود نقدینگی مواجه باشد، می‌تواند ضمن هماهنگی و اخذ فاکتور از بنگاه فروشنده نهاده ( مواد اولیه) به بانک عامل مراجعه و با ارایه فاکتور درخواست انتشار ارواق گام نماید. بانک عامل پس از بررسی اهلیت  و ظرفیت بنگاه متقاضی اقدام به انتشار اوراق گام و تسلیم آن به بنگاه فروشنده نهاده می کند.

یکی از ویژگی‌های این اوراق آن است که در درون زنجیره تولید از یک بنگاه به بنگاه دیگر قابل انتقال بوده و در صورت سپری شدن یک ششم از زمان انتشار اوراق نسبت به کل مدت آن  با مکاتبه و تعهد بانک صادرکننده اوراق مبنی بر تأمین وجه اوراق در سررسید، در بورس اوراق بهادار تهران قابل معامله است. در انتها نیز این اوراق توسط بنگاه متعهد تسویه خواهند شد. تعهد تسویه این اوراق در سررسید با بانک عامل بوده و چنانچه بنگاه متعهد توانایی پرداخت مبلغ اسمی اوراق و تسویه آن را نداشته باشد، این اقدام توسط بانک عامل صورت خواهد پذیرفت. کارمزد صدور اوراق گام براساس مقررات بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران معادل کارمزد صدور ضمانت نامه است.

مدت زمان این اوراق حداقل یک ماه و حداکثر ۹ ماه بسته به فاکتور ارایه شده از سوی بنگاه فروشنده نهاده است. یعنی اگر اوراقی ۹ ماهه منتشر شود، پس از گذشت ۴۵ روز از تاریخ انتشار (یک ششم از زمان صدور )، قابلیت عرضه در  بورس اوراق بهادار را داشته و قبل از آن نیز در بانک و براساس ضوابط و شرایط مشخص شده توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، قابل انتقال است. مهم‌ترین ویژگی اوراق گام این است که بانک پرداخت مبلغ اسمی این اوراق را در سررسید تضمین می‌کند. این اوراق به شکل الکترونیک و در قطعات استانداردی با ارزش اسمی یک میلیون ریال و فاقد کوپن سود از جانب بانک‌های عامل منتشر می‌شوند. مشخصات این اوراق شامل موارد زیر می‌شود: تاریخ صدور: تاریخ صدور نشان‌گر زمان صدور اوراق از جانب بانک صادرکننده است. هم‌چنین این مسئله بیان می‌کند که در چه تاریخی این اوراق به واحد تولیدی متقاضی منتقل شده‌اند.

تاریخ پذیرش در فرابورس: تاریخ پذیرش نیز زمانی را نشان می‌دهد که در آن این اوراق در فرابورس قابل معامله می‌شوند. این تاریخ برابر است با یک‌ششم زمان صدور اوراق تا سررسید آن‌ها. چنانچه اشاره شد، از زمان صدور تا پذیرش در فرابورس این اوراق را می‌توان تنها در میان اعضای سامانه گام و بر اساس سازوکار این سیستم معامله کرد. پس از پذیرش در فرابورس، معاملات سامانه گام متوقف می‌شوند. در این مدت تنها راه معامله این اوراق از طریق فرابورس خواهد بود.

مزایای انتشار اوراق گام

۱.حل مشکل کمبود نقدینگی در بخش سرمایه در گردش بنگاهها:  فعالان اقتصادی همواره مهم ترین مشکل خود را در فرآیند تولید کالا و ارایه خدمات کمبود نقدینگی اعلام می نمایند. نظام بانکی همواره در تلاش برای رفع مشکل نقدینگی بوده تا جاییکه براساس آمار منتشر شده توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران  بانک‌ها طی ۱۰ سال گذشته بطور متوسط سالانه  بین ۳۰ تا ۴۰ درصد رشد در تسهیلات بانکی داشته‌اند. ( از مرداد ماه ۱۳۹۹ تا مرداد ماه ۱۴۰۰ تسهیلات اعطایی سیستم بانکی رشدی نزدیک به ۵۰ درصد را تجربه کرده است). لیکن این رشد متاسفانه پاسخگوی نیاز بنگاه‌ها  نبوده و کماکان یکی از مهم‌ترین مشکلات بخش تولید کمبود نقدینگی برای سرمایه در گردش است. اوراق گام می‌تواند به حل این معضل کمک شایانی بنماید.

در واقع با انتشار این اوراق فروشنده مواد اولیه می‌تواند ضمن اطمینان از دریافت وجه اوراق در سررسید ( به دلیل تضمین بانک عامل) در صورت نیاز آن را در بازار پول به فرد دیگری انتقال داده یا در بازار سرمایه آن را  دیگری واگذار کند و وجه آن را دریافت نماید. این ابزار بخصوص در زمانی که تأمین کنندگان مواد اولیه اقبال به فروش اعتباری داشته باشد، از کارآیی بالاتری برخوردار است.

۲.جلوگیری از خلق نقدینگی غیر مولد و در نتیجه کمک به کنترل تورم: نکته حایز اهمیت درتأمین مالی با استفاده از اوراق گام، آن است که تأمین مالی صورت گرفته در این فرآیند بدون خلق پول بوده و بخصوص در شرایط تورمی حال حاضر اقتصاد کشور می‌تواند به عنوان ابزار کارآمد در تامین مالی آن را مد نظر قرارداد. همچنین با عنایت به عدم تامین مالی جداگانه هریک از اعضای زنجیره تأمین، از تأمین مالی مضاعف نیز جلوگیری شده و در کنترل نقدینگی نقش خواهد داشت.

۳.اطمینان از محل مصرف واقعی تسهیلات با درگیر کردن اعضای زنجیره تأمین و حل مشکل صوری بودن معاملات: یکی از معضلاتی که بانکها در تأمین مالی با آن مواجه هستند، نظارت بر محل مصرف تسهیلات و جلوگیری از تأمین مالی صوری است. سومین مزیت اوراق گام آن است که چون در زنجیره تولید و با ارایه فاکتور تأمین مالی انجام می­پذیرد،  لذا احتمال انحراف در محل مصرف تسهیلات به میزان قابل ملاحظه ای کاهش یافته و به صفر نزدیک می‌­شود.

۴.قابل استفاده بودن این ابزار برای تامین مالی کلیه بنگاهها اعم از کوچک، متوسط و بزرگ: چهارمین مزیت اوراق گام آن است که این اوراق برای تأمین کلیه بنگاه ها کاربرد دارد. تأمین مالی از طریق انتشار انواع اوراقی مانند مرابحه، صکوک، اوراق مشارکت و ...  اغلب برای شرکت‌های بزرگ انجام می‌پذیرد در حالیکه تأمین مالی از طریق اوراق گام برای همه بنگاه‌ها امکان پذیر است. همچنین براساس دستورالعمل اعلامی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ۶۵ درصد از سقف تعیین شده برای صدور اوراق گام در هر بانک بایستی به بنگاه‌های کوچک و متوسط اختصاص یابد.

۵.قابل انتقال بودن  اوراق در بازار پول و قابل معامله بودن آنها در بازار سرمایه: مزیت پنجم این اوراق قابل انتقال بودن اوراق در بازار پول و قابل معامله بودن آنها در بازار سرمایه است. چنانچه اشاره شد، این اوراق در یک ششم اول دوره خود در بازار پول قابل انتقال بوده  و بعد از آن در بازار سرمایه قابل معامله است.

۶.کاهش هزینه‌های تامین مالی برای شرکت‌هایی که در وسط زنجیره تولید قرار دارند: مزیت ششم این این اوراق از قابل نقل و انتقال بودن آنها در بازار پول و سرمایه نشأت می‌گیرد. در واقع بنگاه‌هایی که در زنجیره تولید قرار گرفته‌اند می‌توانند از این اوراق برای تأمین مالی سرمایه در گردش خود استفاده نمایند. شایان ذکر است که این نقل و انتقال هزینه تأمین مالی را نیز برای بنگاه‌ها کاهش می‌دهد.

در این روش بانک به جای پرداخت تسهیلات سرمایه در گردش به یک تولید کننده، به تامین کننده مواد اولیه یا واسط، اوراق گام می‌دهد تا بتواند در سررسید پولش را طلب کند یا قبل از آن اوراق گام را  در بازار با تنزیل بفروشد. در واقع این اوراق می توانند با تأمین مالی سرمایه در گردش غیر تورمی  بنگاههای اقتصادی حاضر در زنجیره های تأمین در شرایط رکود تورمی حاکم بر اقتصاد ایران، گامی موثر در جهت کنترل تورم و بهبود رشد اقتصادی باشند.

براساس اطلاعات موجود تا انتهای سال ۱۴۰۰ بانک‌های صادرات، تجارت، اقتصاد نوین،  پارسیان و رفاه  اقدام به انتشار بیش از ۸۸ هزار میلیارد ریال ارواق گام کرده‌اند که از این مبلغ بیش از ۲۵ میلیارد ریال در سررسید تسویه شده و الباقی در حال حاضر در بورس اوراق بهادار تهران قابل معامله است. اگرچه مزیت‌های فوق را برای اوراق گام برشمردیم لیکن برای فراگیر شدن استفاده از این اوراق و استقبال بیشتر از آن باید موارد به شرح ذیل را مد نظر قرارداد.

۱.پذیرش بنگاه‌های معتبر در صدر زنجیره: برخی از بنگاههای بزرگ و صنایع مادر در زنجیره‌هایی مانند فولاد و پتروشیمی از پذیرش اوراق گام، حتی در فروش های اعتباری استنکاف می‌کنند.

۲.نوسانات قیمتی و عدم ثبات اقتصادی: همانگونه که اشاره شد، اوراق گام ابزاری برای تضمین فروش اعتباری است. با عنایت به عدم ثبات اقتصادی و نوسانات موجود قیمتی تمایل تأمین کنندگان زنجیره‌های تولید برای استفاده از این ابزار کاهش یافته است.

۳.معرفی اوراق گام به زنجیره های تولید و جا افتادن این ابزار در بازار پول و سرمایه.

۴.بهبود و تسهیل فرآیندهای صدور و تنزیل اوراق گام در بورس اوراق بهادار تهران: در حال در تعامل میان بانکها و بورس اوراق بهادار حاضر فرآیند صدور ارواق و پذیرش و معامله آن در بورس اوراق بهادار.

اکرم آقالوی آغمیونی* دکتری اقتصاد و کارشناس ارشد امور بانکی و سرمایه‌گذاری