برنامه ششم توسعه اقتصادی در شرایطی در حال بررسی است که به عقیده کارشناسان غالبا برنامه های توسعه ای در کشور ما به صورت اغراق آمیز و رویایی تدوین می شوند و این موضوع درباره برنامه ششم نیز تکرار خواهد شد. در این بین تدوین برنامه ها و تصمیماتی که در 5 سال پیش رو بتواند باعث رونق تجاری و اقتصادی کشور شود از اهمیت بالایی برخوردار است. در این بین خروج از رکود اقتصادی و رونق بخش واقعی اقتصاد مقوله ای است که فصل عمده برنامه پنج ساله محسوب می شود و رسیدن به رشد اقتصادی 8 درصدی و تورم تک رقمی از موضوعاتی هستند که انتظار می رود دولت برای آنها برنامه های مهمی داشته باشد. در این رابطه با محمود بازاری مدیرکل دفتر توسعه صادرات سازمان توسعه تجارت گفتگویی داشته ایم که در ادامه می خوانید.

برای دستیابی به اهداف و پیش بینی های برنامه پنجم توسعه در راستای افزایش صادرات غیر نفتی چه مشکلاتی وجود دارد و شما برای رفع آن ها چه پیشنهاداتی دارید؟
در سال 89 دولت و مجلس با همکاری دستگاه های مختلف اعم از بخش های دولتی و غیردولتی سند راهبردی توسعه صادرات غیرنفتی کشور را تنظیم و به تصویب رساندند. با استقرار دولت یازدهم قدم هایی در جهت دستیابی به اهداف کمی این سند برداشته شد که از جمله آن می توان به احیای شورای عالی صادرات اشاره کرد که مصوبه هیئت دولت نیز بود و یا بخشی از برنامه های دبیرخانه شورا در جهت کمی کردن ارقام پیش بینی شده در برنامه پنجم توسعه بوده است.در بررسی هایی که سازمان توسعه تجارت نیز داشته است کشور پتانسیل دستیابی به این میزان صادرات را دارد اما چند عامل اساسی باعث عدم تحقق این اهداف شده که اصلی ترین آن ها نیز تحریم بود. تحریم ها فشار سنگینی را بر بخش تولید و تجارت کشور وارد کرد و عملا کشور را در مسایل بانکی، حمل و نقل، تامین مواد اولیه برای واحدهای تولیدی تحت فشار قرار داد و توافق هسته ای و اجرای برجام نقطه امیدی برای بهبود وضعیت اقتصادی تولیدکنندگان و صادرکنندگان بود.
از نیمه دوم سال 93، ایران از یک سو با رکود تقاضا در داخل از کشور مواجه شد که یک رکود انتظاری بشمار می آمد یعنی تقاضای عمومی به واسطه آن که پیش بینی میشد بعد از اجرای کامل برجام نوسانات در نرخ ارز و شاخص های اقتصادی ایجاد شود و به تبع آن تولید و خدمات با مشکل مواجه شوند حالت انتظار به خود گرفت. از سوی دیگر بازارهای همجوار ایران بخصوص عراق که جزو 5 بازار اول مصرف کننده کالاهای ایرانی هستند هم به دلیل کاهش قیمت نفت با افت منابع درآمدی و به دنبال آن رکود داخلی مواجه شدند. به دلیل رکود در این کشورها سرانه درآمد مصرف کاهش پیدا کرده و بر میزان واردات آن ها نیز اثر قابل توجهی گذاشت. این عوامل سبب شد تا صادرات کشور نتواند به اهداف پیش بینی شده در برنامه پنجم دست یابد. کاهش شدید قیمت نفت بر صادرات کشور در حوزه میعانات گازی، پتروشیمی، محصولات معدنی و فولاد بسیار اثر گذار بود چرا که با وجود رکود در بازارهای بین المللی عرضه زیاد و تقاضا کاهش یافته است. در این شرایط بسیار منطقی است که ما نیز به اهداف پیش بینی شده خود نرسیم.
در حال حاضر با برداشته شدن تحریم ها و حضور هیئت های اقتصادی از کشورهای مختلف جهان و بازدید از ظرفیت های موجود در ایران فرصت مناسبی برای توسعه صادرات کشور ایجاد شده است. برای این منظور نیز تولیدکننده باید به دنبال تامین مالی، تامین مواد اولیه، ارتقاء کیفیت کالاها، استانداردسازی، تکمیل ظرفیت، افزایش بهره وری و کاهش قیمت های تمام شده باشد تا بتواند با کالاهای مشابه خود در جهان رقابت نماید. برای مثال در زمان تحریم ها در صادرات سنگ آهن نتوانستیم با کشورهای دیگر رقابت کنیم و به دلیل آنکه قیمت تمام شده این محصول در ایران نسبت به سایر کشورها مثل استرالیا و برزیل بالاتر بود بازارهای خود را از دست دادیم.
چند عامل تاثیرگذار دیگر نیز وجود دارند که میتوان بعنوان محرک صادرات به آن ها اشاره کرد. یک عامل افزایش تقاضای خارجی است. سازمان توسعه تجارت برای جذب تقاضای خارجی و ارایه محصولات ایرانی در خارج از کشور یارانه اعزام هیئت های تجاری، برگزاری نمایشگاه های تخصصی و کمک سود اعطا می نماید اما این اتفاق باید در همه بخش ها رخ دهد برای مثال دولت مصوبه ای مبنی بر پرداخت 4 تا 200 میلیارد تومان یارانه کمک سود به صادرات بخش کشاورزی داشت که متاسفانه هنوز این رقم اختصاص پیدا نکرده است. در حال حاضر کشور ما با وجود دارا بودن ظرفیت ها و پتانسیل های بالا هنوز در حوزه تامین کالا برای صادرات با مشکل جدی مواجه است. به نظر من مهمترین عامل اثرگذار بر این موضوع نیز تامین نقدینگی و سرمایه در گردش است. منابع مالی پاشنه آشیل حرکت صادرات در کشور است. بخش خصوصی به سختی می تواند در شبکه بانکی کشور تامین مالی شود و این موضوع اصلا با شرایط حاکم در دنیا مطابقت ندارد.البته بعد از رفع تحریم ها فرصت های بسیار خوبی برای جذب سرمایه خارجی و تبدیل آن به تولید، تکمیل ظرفیت واحدهای تولیدی، تبدیل به ارتقاء فناوری، ارتقاء کیفیت محصولات، ارتقاء بهره وری در تولید، بوجود آمده است اما نمی توان انتظار داشت در یک فرصت کوتاه تمامی این مشکلات برطرف شود. به عقیده من مهمترین موضوع در حال حاضر تامین مالی و نقدینگی واحدهای صادراتی است اگر دولت بتواند واحدهای بزرگی که در جهش صادرات نقش اساسی ایفا می کنند را تامین مالی و حمایت نماید حرکت این واحدها یک زنجیره تامین ایجاد کرده و واحدهای کوچک نیز به دنبال آن ها حرکت خواهند کرد.

تامین مالی نیز چند وجه دارد که دو وجه اصلی آن را بانک توسعه صادرات و صندوق ضمانت صادرات بعنوان نهادهای تخصصی متولی صادرات تشکیل می دهند تاکید ما در شورای صادرات طی این ده سال همواره بر تناسب منابع و سرمایه های این دو نهاد با رشد صادرات است. هم باید سرمایه متناسبی در اختیار بانک قرار دهند و هم بانک ساختار و تشکیلات خودش را متناسب با اهدافی که برای صادرات ترسیم شده است چابک نماید.

شما از تامین مالی به عنوان فاکتوری برای رشد صادرات نام بردید، زیرساخت های صادراتی چه نقشی را در جهش صادرات بازی می کنند؟
درست است در حوزه زیرساخت های صادراتی کمبودها، نواقص و ضعف هایی وجود دارد اما ما هنوز در استفاده از ظرفیت های موجود هم با مشکل مواجه هستیم. از سویی بنادر شمالی و جنوبی کشور ظرفیت های بالایی دارند، دولت هم برای بهبود زیرساخت های حمل و نقل از مبادی های دریایی بسیار کمک می کند، سازمان توسعه نیز خطوط کشتیرانی منظم در شمال و جنوب کشور ایجاد کرده است اما از سوی دیگر صادرکننده نمی تواند از این زیرساخت ها استفاده نماید. صادرکننده ایرانی در تامین و تدارک کالا با مشکل جدی مواجه است برای نمونه اگر سفارشی 5هزار تنی از یک خریدار روسی داشته باشیم شاید بتوان گفت از لحاظ کمی قادر به تهیه این میزان سفارش هستیم اما تدارک آن در کشور به سختی انجام می پذیرد. فرض کنید سیب زمینی تولیدی کشور با بهترین رقم، کیفیت، سایز، بسته بندی تولید شود اگر بازار روسیه تقاضای سیب زمینی کند باید ظرف حداکثر یک هفته این تقاضا توسط ایران تامین شود برای تامین آن نیز نیاز به شبکه حمل و نقل منظم و مجهز داریم تا بتوانیم به این تقاضا چه از طریق دریا و چه جاده در کمترین زمان، هزینه و با رقابتی ترین تعرفه پاسخ دهیم. در این میان یک سری مشکلات وجود دارد که نیازمند توجه همه دستگاه های مسوول است هر دستگاه باید گلوگاه کار خود را شناسایی کند تا مشکل صادرات حل شود. اگر میخواهیم صادرات محور توسعه اقتصاد ملی باشد باید بتوانیم از ظرفیت های موجود کمال استفاده را ببریم. اینا همه حلقه های بهم پیوسته ای هستند که هر کدام نیز در دست یک ارگان اقتصادی است.

شما در صحبت هایتان به بازار روسیه اشاره کردید، با توجه به همت مسوولین کشور به گسترش ارتباطات تجاری با روسیه چه مشکلاتی در راستای این ارتباطات وجود دارد و برنامه های سازمان برای تسخیر این بازار چیست؟
برای گسترش ارتباط با روسیه یک سری مشکلات در داخل کشور وجود دارد که در سوال قبلی تا حدودی به آن اشاره کردم ، یک سری مشکلات هم در روسیه وجود دارد. از مهمترین این مشکلات نوسانات روبل روسیه است که میزان واردات این کشور را تعیین می کند افزایش قیمت روبل نرخ واردات به روسیه را بالا می برد و از طرفی تقاضا در روسیه را کاهش می دهد.
البته باید توجه کرد که بازار روسیه بازار بزرگی است واردات روسیه رقمی معادل 280 میلیارد دلار است که از این رقم تنها 40 تا45 میلیارد دلار مواد غذایی و کشاورزی است که رقم قابل توجهی نیز هست. ایران به دلیل نزدیکی به این کشور می تواند بخش اعظم این واردات را پوشش دهد. در ماه های اخیر دستگاه های دولتی بخصوص وزارت صنعت، معدن و تجارت شخص خود آقای نعمت زاده و آقای حجتی وزیر جهاد کشاورزی توجه خاص خود را به این بازار معطوف کرده اند و ما علاقه مندیم در این بازار و بخصوص در بخش کشاورزی سهم قابل توجهی را بدست آوریم، هر چند باید برای صادرات سایر کالاها نیز برنامه ریزی کرد.
سازمان توسعه تجارت برای بازار روسیه برنامه های خاصی دارد که امیدوارم طی هفته های آینده اعلام شود ضمن آنکه فعالیت های بازاری ما برای روسیه طی چند ما گذشته تشدید شده است. از نیمه دوم سال جاری حداقل دو تا سه هیئت تجاری توسط خود سازمان به روسیه اعزام شده اند استان های مختلف نیز هیئت هایی را به این کشور ارسال کرده اند. دو نمایشگاه تخصصی غذا در شهریور ماه و چند هفته گذشته در روسیه برگزار شد که سازمان در آن جا کامیون داشت. در اوایل اسفند ماه سال جاری نیز خط هوایی تهران-آستاراخان برای حمل مسافر گشایش یافت برای این خط نیز سازمان یارانه ای در نظر گرفته تا تجار بتوانند با هزینه کمتر به این کشور رفت و آمد داشته باشند. ضمن آنکه آستاراخان مبدا دریایی ورود به روسیه است و لنگرگاه و اسکله در زیرساخت های خود دارد که سرمایه گذاران ایرانی می توانند برای مراکز دپو یا توزیع کالاها از آن جا استفاده کنند. علاوه بر این موارد سازمان برنامه هایی را برای شناسایی ظرفیت های داخل کشور در بخش کشاورزی و محصولات متنوع مورد تقاضا در بازار روسیه دارد در این راستا هماهنگی هایی هم با وزارت جهاد انجام شده تا ظرفیت تولید استان های مختلف برای تولید محصولات متنوعی که بازار روسیه به آنها نیاز دارد شناسایی شود. منتهی بازار روسیه از یک استاندارد خاص پیروی می کند. مصرف کنندگان روسی به دلیل درآمد سرانه و سطح استاندارد مصرفی بالا از مصرف کالاها با شاخص های کیفی بالا استقبال می کنند. یکی از مباحث اصلی که طی چند ماه اخیر با ارسال هیئت های مختلف به این کشور دنبال می شده بحث تقویت و ارتقاء کیفی محصولات، بسته بندی و برندسازی در بازار روسیه است چرا که بدون رعایت این مسایل نمی توان سهم خوبی در این بازار داشت.

در مورد بازار روسیه توضیح دادید، سازمان توسعه در خصوص گسترش ارتباطات تجاری با سایر کشورهای منطقه و حتی اروپا چه برنامه هایی دارد؟
یکی از اولویت های سازمان توسعه تجارت، حضور شرکت های مختلف ایرانی در نمایشگاه های تخصصی است. در این راستا سازمان از اعزام هیئت ها توسط استان های مختلف به کشورهایی که جزو اولویت های ما بشمار می آیند حمایت می کند. یکی دیگر از اولویت های اصلی سازمان بازگشت به بازارهای سنتی مان مثل اروپا، آمریکای شمالی، شرق دور و ژاپن است. این کشورها مصرف کننده کالاهای سنتی ما مثل پسته و فرش دستباف هستند. ارقام صادرات ایران از کالاهای مذکور در زمانیکه کل صادرات کشور 4 تا 5 میلیارد دلار بیشتر نبود، 1.5 تا 2 میلیارد دلار بوده است که نشان می دهد بخش اصلی صادرات کشور را این کالاها تشکیل می داده است. بعد از رفع تحریم ها نیز به دنبال بازگشت به این بازارها هستیم ضمن آنکه طی ماه های اخیر هیئت هایی که به ایران آمده اند عمدتا از کشورهای اروپایی بوده اند مشکل مبادلات بانکی، سوییفت و اعتبار اسنادی نیز در بعضی از کشورها برطرف شده و خطوط آن بازگشایی شده است و امیدواریم با گشایش برجام شاهد حرکت موثری برای افزایش صادرات باشیم البته این مهم زمانی محقق می شود که صادرات عزم تک تک مسوولین و مدیران دولتی باشد که آن نیز باید منتهی به رفع مشکلات بروکراسی و موانع شود، در غیر اینصورت هیچ اتفاقی در صادرات نمی افتد و یا به سختی می افتد.
باید باور داشته باشیم که صادرات چشمه بسیار خوبی برای ارزآوری در کشور است. اثرات آن به لحاظ کمی بر تولید است تکمیل ظرفیت های تولیدی در آن اتفاق می افتد، کیفیت کالاها افزایش می یابد چراکه مجبور به رقابت با سایر کشورها هستیم، تکنولوژیو سرمایه جدید وارد کشور می شود، تمامی این موارد باعث افزایش بهره وری، کاهش قیمت و حتی رفاه اقتصادی است. در این چند سالی که کشور با تحریم ها مواجه بود این صادرکننده بود که ارز برای واردات و حل مشکلات اقتصادی وارد کشور می کرد. بنابراین باید باور داشته باشیم حرکت در این مسیر می تواند بسیاری از مشکلات کشور را حل نماید.

در خصوص صادرات به آمریکا صحبت کردید، طی چند ماه گذشته شاهد ارسال اولین محموله فرش دستباف ایران به این کشور بودیم. آیا این محموله می تواند راهی برای گشایش صادرات ایران به این کشور باشد؟
ارتباط تجاری همواره بین تجار کشورها وجود داشته است کما اینکه در شرایطی که ورود کالاهای ایرانی به آمریکا تحریم بود ، کالاها به نوع و از طریق های دیگر وارد آمریکا می شد. کالاهای شاخص ایرانی مثل فرش دستباف، زعفران و خاویار اقلامی هستند که در بازارهای بزرگ کانادا و مکزیک بسیار طرفدار دارند ما باید تلاش کنیم که نه تنها فرش دستباف بلکه همه کالاهای سنتی را مثل سابق یا حتی بهتر از سابق به این کشورها صادر نماییم و جایگاه قبلی خود را در این کشورها بدست بیاوریم.
البته در خصوص فرش ایرانی باید بگویم شرایطی که در حال حاضر بر فرش ایرانی حاکم است با گذشته بسیار فرق کرده است. فرش ایرانی هنوز اصالت خود را دارد منتهی مشتریان آن تقاضای همیشگی را ندارند. امروزه مشتریان فرش در دنیا به دنبال تیراژهای بالا، سفارشات زود انجام، قیمت مناسب و طراحی ایرانی هستند و مواردی که به فرش ایرانی اصالت می دهد مثل کیفیت پشم و رنگ آن چندان مورد توجه نیست. بنابراین به نظر بنده در صنعت فرش باید به دنبال سفارش پذیری یعنی تولید براساس سفارش برویم. در کشور ما ظرفیت و موقعیت این کار وجود دارد و حتی می توانیم با قیمت هایی بسیار مناسب تر از کشورهای مثل هند و پاکستان این کار را انجام دهیم. سرعت و تیراژ در تولید فرش دستباف بسیار مهم است بنابراین مشکل اصلی ما در صادرات فرش تامین تیراژهای بالا و تحویل به موقع سفارش است. با وجود این مشکلات شرکت هایی مثل شرکت صانی فرش و تعاونی تولیدکنندگان فرش روستایی همچنان در این صنعت فعال هستند و من امیدوارم بزودی بتوانیم به بازارهای قبلی و افتخارات فرش ایرانی بازگردیم.