هرچند تحریم های تصویب شده از سال ۲۰۱۱ توانست چالش های موثری نظیر کاهش فروش نفت ، و مبادلات بانکی و رشد تورم را به اقتصاد ایران تحمیل کند ، اما گزارش های" کنزکاتزمن "کارشناس مرکز پژوهش های کنگره آمریکا نشان می دهد اثر کمی بر فعالیت هسته ای و نظامی داشته و عبور ایران از اقتصاد نفتی را موجب شده است.

"مایک پمپئو "در حالی از فشار حداکثری علیه ایران  سخن می‌گوید،که یک هفته بیشتر از ادعای ترامپ مبتنی بر مذاکره بی قید و شرط با ایران  نمی گذرد، سخنگوی وزارت خارجۀ ایران تاکید می کند، پوچ بودن ادعای آمریکا مبتنی بر مذاکره با ایران با تصویب سیاست‌های تحریمی علیه کشورمان در تحریم شرکت‌های پتروشیمی یک بار دیگر نشان داد،  فشار حداکثری آمریکا یک سیاست شکست خورده است که بارها توسط روسای جمهور پیشین این کشور امتحان شده و همواره اثر معکوس داشته است.

شماری از کارشناسان اعتقاد دارند تحریم‌ها علیه ایران فرصت‌ها و چالش‌های زیادی را برای کشورمان فراهم می‌کند، که باید از باید با موضع گیری درست و با سنجیدن جوانب و همچنین اتخاذ استراتژی به مواجهه با آن پرداخت

بر اساس گزارشی که توسط معاونت اقتصادی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی آماده شده است، طی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۶ همگرایی و اجماع دیدگاه های بین المللی درباره تحریم ایران همکاری های جهانی قابل توجهی را در فشار به ایران ایجاد کرد و حتی کشورهای همسایه ایران که تمایلی به مقابله با کشورمان نداشتند به طور فزاینده ای وارد تحریم‌ها شدند.

کدام کشورها آمریکا را در تحریم علیه ایران همراهی کردند؟

پس از خروج آمریکا از برجام بررسی میزان اجماع بین المللی المللی و همراهی کشورهای مختلف با تحریم ها ضروری بود،اتحادیه  اروپا نخستین کشورهایی بودند که به دنبال جهت گیری خصمانه آمریکا در کنار این کشور ایستادند تا ایران را مجبور به مذاکره کنند.

دیپلمات های اروپایی هرچند که اعلام کردند قصد دارند از روابط اقتصادی خود با ایران صرف نظر از خروج آمریکا از برجام محافظت‌کنند، با این حال برخی از تحریم‌های جدی آمریکا علیه ایران مانند محدودیت‌های سوئیفت توسط کشورهای اروپایی همچنان دنبال می شود.

برخی از تحریم‌های جدی آمریکا علیه ایران مانند محدودیت‌های سوئیفت توسط کشورهای اروپایی همچنان دنبال می شود.

با وجود آنکه ایران و روسیه در گسترش همکاری ها در حوزه انرژی و تجارت به ویژه در مسئله سوریه نزدیکی بیشتری پیدا کردند اما به علت نقش اساسی ایران در طرح "یک کمربند -یک جاده" این احتمال هست که چین از شرکت های خود در مقابل تحریم های مجدد آمریکا محافظت کند و بعید است که خرید نفت از ایران را به طور قابل توجهی کاهش دهد.

اگر از شرکت های ژاپنی و کره جنوبی که از گذشته تمایل چندانی به معامله با ایران نداشتند بگذریم، در مقطع کنونی و پس از خروج آمریکا، دولت هند تمایل زیادی به اعمال تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا علیه ایران نداشته است و همچنین ترکیه و کشورهای قفقاز جنوبی نیز روابط اقتصادی قابل توجهی با کشورمان داشته اند، به طوری که ترکیه ۴۰ درصد از نفت خریداری شده و حدود ۶ درصد از مجموع گاز وارداتی خود را در سال ۲۰۱۷ از ایران تامین کرده است

کشورهای خلیج فارس به ویژه عربستان، امارات متحده، قطر، کویت و بحرین به عنوان هم پیمانان آمریکا روابط بانکی خود را با ایران کاهش داده‌اند اما ایران به دنبال استفاده از روابط نزدیک خود با دولت شیعه عراق برای دور زدن تحریم ها است.

تحریم های اعمال شده علیه ایران چقدر اثرگذاری داشته است؟

تحریم های شدید اعمال شده بین سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ اثر کمی برای تضعیف برنامه‌های هسته‌ای ایران داشته و به نظر می‌رسد تحریم‌ها برخی آثار سیاسی را برای ایران ایجاد کرده است .

کارشناسان معتقدند اعمال تحریم ها در چارچوب برجام نقش مهمی در ناآرامی های گسترده ای که در اوایل دسامبر ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۸ در ایران به وجود آمده داشته است، تحریم‌ها هزینه‌های بسیاری برای اقتصاد ایران به وجود آورده اما تصویب برجام، بهبود اقتصادی اندکی برای ایران حاصل کرد، چرا که به اندازه انتظارات ایران ایجاد نشده بود.

گزارش ها حاکیست تولید ناخالص داخلی ایران حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد نسبت به پیش از اعمال تحریم‌ها کوچکتر شده و نرخ بیکاری تا سال ۲۰۱۴ تا ۲۰ درصد افزایش یافته است، همچنین بررسی ها نشان می دهد تحریم ها باعث کاهش فروش نفت ایران به میزان ۶۰ درصد در مقایسه با سال ۲۰۱۱ شده و میزان فروش نفت کشورمان از ۲ میلیون بشکه در روز به ۱.۱ میلیون بشکه در روز رسیده است

 بر اساس گزارش ارائه شده بعضی از بانک های جهانی حتی پس از برجام با ایران همکاری نکردن به این دلیل که بیشتر معاملات دلار هنوز به تایید و دخالت‌های آمریکا نیاز دارد، کاهش ارزش ریال همچنین باعث تورم زیادی از سال‌های ۲۰۱۱ شده است.

 در مجموع می‌توان گفت که تحریم های بین المللی در ابعاد سیاسی و نظامی کمتر بوده اما ضعف ابعاد اقتصادی کشور باعث ضربه پذیری بیشتری از این حوزه از قبل تحریم‌ها شده که سایر ابعاد سیاسی و هسته‌ای کشور را نیز تحت شعاع قرار داده است.

محمدرضا پورابراهیمی داورانی

محمدرضا پورابراهیمی رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی در گفتگو با خبرنگارخبرگزاری خانه ملت، با اشاره به آثار و چالش های ایجاد شده توسط تحریم‌ها می گوید: واقعیت آن است که ساختار اقتصادی و نظامی بانکی کشور به خاطر رویکرد خصمانه آمریکا دچار چالش های قابل توجهی شده که باید برای آن برنامه ریزی کرد.

پورابراهیمی: واقعیت آن است که ساختار اقتصادی و نظامی بانکی کشور به خاطر رویکرد خصمانه آمریکا دچار چالش های قابل توجهی شده که باید برای آن برنامه ریزی کرد 

وی می افزاید: به رغم همه محدودیت‌ها و فضاهایی که علیه نظام جمهوری اسلامی ایران به وجود آمده، بخش قابل توجهی از چالش‌های ایجاد شده در بخش اقتصادی با مدیریت داخلی و جلوگیری از ریخت و پاش ها قابل اداره است.

این نماینده مجلس معتقد است: جنگ اقتصادی یک رویکرد مجاهدانه است که باید با اعلام شرایط جنگی در دستور کار دولت قرار گرفته و آمادگی های لازم در همه زیر بخش های اقتصادی نظامی و اجتماعی ایجاد شود.

وی با اشاره به قاچاق سوخت در کشور معتقد است: سوء مدیریت باعث قاچاق ۲۰ تا ۳۰ هزار میلیارد تومان قاچاق سوخت در کشور شده و در حدود سه سال گذشته بیش از ۳۰ هزار میلیارد تومان میزان مالیات و عوارض ورودی به کشور ثبت شده، که قابل استحصال نیست.

پورابراهیمی: سوء مدیریت باعث قاچاق ۲۰ تا ۳۰ هزار میلیارد تومان قاچاق سوخت در کشور شده و در حدود سه سال گذشته بیش از ۳۰ هزار میلیارد تومان میزان مالیات و عوارض ورودی به کشور ثبت شده ،که قابل استحصال نیست
وی همچنین با اشاره به فرار مالیاتی  تاکید می کند: یکی دیگر از مواردی که نشان دهنده سوء مدیریت در حوزه اقتصادی است، ۴۰ هزار میلیارد تومان فرار مالیاتی است  که اگر با ابزارهای قانونی وصول شود، عدم فروش نفت به واسطه تحریم‌های اعمال شده آمریکا جبران  خواهد شد.

 این نماینده مجلس  همچنین خاطرنشان  می کند: طرح های جدیدی که در حوزه معدن و بازگشایی پهنه های جدید معادن در دستور کار مجلس قرار گرفته می‌تواند یکی از مواردی  است که کسری های ناشی از فروش نفت و محدودیت‌های ایران در عرضه محصولات خود در بازارهای بین‌المللی را جبران  می کند.

 پورابراهیمی  همچنین تصریح می‌کند: با وجود آنکه در جنگ اقتصادی قرار داریم و آمریکا پی در پی تحریم‌های اقتصادی علیه کشورمان اعمال می کند، اما هنوز ادبیاتی که در نظام اقتصادی کشور استفاده می‌شود نظام کشور در حال جنگ نیست و همین شرایط باعث شده تا نظارت بر بازار و کنترل زیر بخش های اقتصادی مناسب شرایط تحریم نباشد.

 وی اظهار امیدواری کرد: با استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی و همچنین افزایش دیپلماسی قوی در حوزه بین الملل با کشورهایی که هم‌پیمانان آمریکا نیستند بتوان موازنه اقتصادی ایران را در بازارهای بین‌المللی حفظ کرد.

چه فرصت ها و منافعی از تحریم آمریکا برای ایران ایجاد می‌شود؟

کارشناسان اقتصادی معتقدند، اعمال مجدد تحریم ها فرصت های اقتصادی ویژه ای برای ایران فراهم می کند، که می تواند در بلند مدت به نفع اقتصاد و ملت ایران باشد .

مهمترین آنها کاهش صادرات نفتی است که می‌تواند ارتقای تولید و فروش محصولاتی از قبیل مواد معدنی، سیمان کود اوره و دیگر کالاهای صنعتی و کشاورزی پایه را افزایش دهد. به عبارت دیگر عبور از اقتصاد نفتی و خام‌فروشی که همواره مورد نکوهش قرار گرفته با افزایش صادرات غیر نفتی در حال وقوع است

در حالی که بندهای ۱۳ و ۱۵ سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی بر مقابله با ضربه پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز از طریق فروش و صادرات محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی و همچنین افزایش ارزش افزوده از طریق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز اشاره دارد که، ارتقاء تولید و فروش میعانات گازی نیز می تواند ضمن تولید ارزش افزوده مضاعف برای اقتصاد کشور گامی در جهت مقابله با آمریکا تلقی شود.

همچنین تحریم ها باعث می‌شوند برخی از تولیدکنندگان ایرانی به افزایش تولید داخلی برخی کالاها به عنوان جایگزینی برای واردات اقدام کنند.

از سوی دیگر تامین منابع ارزی مورد نیاز وارد کننده، باعث می‌شود واردات کالاهای لوکس نظیر اتومبیل یا تلفن همراه کاهش پیدا کند.

در مجموع می‌توان گفت تحریم‌ها در عین اینکه تهدید است، درصورت عدم اتخاذ راهبردهای مناسب می تواند آسیب های زیادی برای اقتصاد کشور به بار بیاورد، اما فرصتی است که با تکیه بر آن می توان برخی اصلاحات اساسی و بازسازی های اقتصادی که در صورت فقدان شرایط تحریمی بدان توجهی نمی‌شود را مورد تاکید قرار داد.

عزت الله یوسفیان ملا
 

 عزت الله یوسفیان ملا عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس شورای اسلامی  در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری خانه ملت، درباره آثار تحریم در زندگی مردم ایران می‌گوید: مسئله اقتصاد ایران را نباید در تحریم خلاصه کرد، واقعیت آن است که اقتصاد ایران سال‌هاست به علت درونزا بودن نتوانسته از پویایی لازم برخوردار شود و بیماری مزمن اقتصاد ایران که عمر آن دو دهه بیشتر، هموراه وجود داشته و تاکنون توسط مسئولان هیچ اقدام عملی و علمی برای درمان آن صورت نگرفته است.

یوسفیان ملا: مسئله اقتصاد ایران را نباید در تحریم خلاصه کرد، واقعیت آن است که اقتصاد ایران سال‌هاست به علت درونزا بودن نتوانسته از پویایی لازم برخوردار شود و بیماری مزمن اقتصاد ایران که عمر آن دو دهه بیشتر، هموراه وجود داشته و تاکنون توسط مسئولان هیچ اقدام عملی و علمی برای درمان آن صورت نگرفته است
وی خاطر نشان می‌کند: وابستگی به درآمدهای نفتی به عنوان فرصتی در دست دولت ها بود، که در بلند مدت تبدیل به یک بیماری و بروکراسی اداری بلندمدت شد و سایر حوزه های تولید را تحت تاثیر خود قرار داد به طوری که مقام معظم رهبری در ابلاغ قانون اقتصاد مقاومتی که عمر آن به بیش از ۱۰ سال گذشته می‌رسد، مبارزه با خام‌فروشی و ارتقای تولیدات  غیر نفتی از جمله صنایع پتروشیمی را مورد تاکید قرار داد.

عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس تاکید می کند: وابستگی اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی باعث شد، سایر صنایع جانبی و حوزه‌های اقتصادی در بخش‌های کشاورزی و صنعتی رشد کندی داشته باشند، چنانکه اکنون در حوزه تولید خودرو دچار چنان آسیب‌پذیری بزرگی باشیم که خودروهای ملی از محبوبیت چندانی برخوردار نبوده و همچنان اقبال عمومی از خودرو های وارداتی و چینی به بالاترین سطح ممکن  رسیده است.

یوسفیان ملا در پاسخ به این سوال که کدام بخش های اقتصاد ایران می تواند هدف های بعدی تحریم آمریکا قرار گیرد، می گوید: بررسی ها نشان می دهد صنعت بیمه و البته کشتیرانی ایران می تواند هدف های بعدی تحریم قرار گیرد، که  تحریم آنها قادر است، تاثیر عینی بر نرخ تورم، رشد بیکاری و افزایش هزینه‌های زندگی باقی بگذارد و لازم است پیش از آنکه آثار تحریمی سیاست های آمریکا در ایران قشر متوسط را پیش از این دچار فشار اقتصادی بکند، دولت برای کنترل آن با ابزار و ساختارهای اقتصادی موثربه میدان بیاید.

عباس پاپی زاده
 

 عباس پاپی زاده   عضو فراکسیون ولایی مجلس با اشاره به آثار تحریم معتقد است: وضعیت زندگی مردم بعد از تحریم ناگواری بیشتری یافته و عملاً قدرت خرید و درآمد آن ها کاهش یافته است .

به گفته این نماینده مجلس، میزان دسترسی مردم به برخی کالاها کاهش پیدا کرده و همچنین وضعیت امکانات بهداشتی و درمانی و کیفیت آنها نیز با تنزل همراه بوده است.

پاپی زاده: تاثیر تحریم ها بر رفاه ذهنی مردم  نیز افزایش یافته  به طوری که مردم احساس شادی کمتر داشته و وقت کمتری را برای شاد بودن در کنار خانواده دارند
 بررسی‌های کارشناسان نشان می‌دهد: تاثیر تحریم ها بر رفاه ذهنی مردم  نیز افزایش یافته  به طوری که مردم احساس شادی کمتر داشته و وقت کمتری را برای شاد بودن در کنار خانواده دارند.

تحریم های اعمال شده علیه ایران چقدر موثر بودند ؟

شواهد کمی وجود دارد که حتی تحریم های شدید اعمال شده بین سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ برنامه هسته‌ای ایران را تضعیف کرده باشد، مقامات اطلاعاتی ایالات متحده گزارش دادند که حتی اگر تحریم های کشورشان و اتحادیه اروپا روی برنامه‌های موشکی ایران باقی بماند، ایران همچنان به گسترش مقیاس برد، دسترسی و پیشرفت زرادخانه موشک‌های بالستیک خود ادامه خواهد داد.

  تحریم ها از اوایل دهه ۱۹۹۰ مانع از خرید دستگاه های مهم مبارزه با مواد مخدر در مخدر شده است با این حال ایران توانست سیستم‌های دفاعی دفاعی خود را تقویت کند، چنان که روسیه در آوریل ۲۰۱۶ سیستم دفاع هوایی s300 را به ایران تحویل داد، با این حال صنعت اسلحه سازی بومی ایران طی دو دهه گذشته ارتقا یافته و ایران ممکن است سیستم هایی از تامین کنندگان خارجی مانند کره شمالی به دست آورد.

 همچنین مدیران اطلاعاتی ایالات متحده به گفته "کنزکاتزمن" کارشناس مرکز پژوهش های کنگره آمریکا، اظهار داشتند که ایران در زمینه سیستم‌های موشکی و دفاعی به صورت چشمگیری پیشرفت کرده که مهمترین آنها موشک‌های دریایی و موشک‌های بالستیک، زیردریایی های کوچک، هواپیماهای بدون سرنشین، باتری‌های موشک‌های کروز در دفاع ساحلی و موشک‌های بالستیک کشتی هستند.

نتیجه گیری:

اگر مسئولان به پدیده تحریم به‌عنوان یک عامل توسعه توجه کنند و امید خود را از بیگانگان قطع کنند و به خود باوری برسند، بدون تردید توسعه صنعتی و حتی استقلال صنعتی دور از دسترس نخواهد بود؛ ‌استقلالی که رسیدن به آن، آغاز صدور مقتدرانه و مستقلانه کالا و خدمات به جای صادرات نفت و گاز در آینده خواهد بود. اتفاقی که هرگز بدون چالش و اراده تامین نیاز و تکیه بر توان داخل و اعتماد به مردم جامعه نخواهد افتاد. به نظر می رسد استفاده از شرایط به وجودآمده و تبدیل تهدید تحریم به یک فرصت تاریخی برغم وجود چالش‌های فراوان می تواند آینده اقتصادی ایران را تضمین کند.