صادرات کالاها و خدمات دانش بنيان عبارت است از صادرات محصولات و خدمات منتج از فناوري‌هاي نوين، که توليد، عرضه و صادرات آنها ارزش افزوده بيشتري نسبت به کالاها و خدمات معمول براي کشور ايجاد مي کند و در توليد آن‌ها نوآوري و خلاقيت سهم بيشتري نسبت به مواد اوليه دارد. در نتيجه و به تبع آن در صورت انجام بازاريابي موفق و رعايت الزامات صادرات، تقاضا براي محصولات اين شركت‌ها در كشورهاي خارجي از وضعيت بهتري نسبت به محصولات شركت‌هاي غيردانش‌بنيان برخوردار مي‌باشد، لذا دولت ها از اين واقعيت آگاه بوده و از طريق سياستگذاري هاي دولتي انگيزه لازم براي ايجاد و توسعه صادرات محصولات و خدمات آنها را فراهم مي نمايند.

درسياست گذاري های حمايتی از شرکتهاي دانش بنيان در سال هاي اخير در کشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه، تمرکز از سوي سياست هاي طرف عرضه  (يارانه هاي تحقيق و توسعه، اعتبارات مالياتي و ...) به سمت سياست هاي طرف تقاضا  (بازارسازي، تخصيص يارانه ها در راستاي تسهيل خريد محصولات شرکتهاي دانش بنيان، قرار دادن در چرخه زنجيره تامين و...) چرخش داشته و این تغییر رویه در بررسي تجارب اگزيم بانک های مطرح دنیا قابل مشاهده است.

در داخل کشور نيز در راستاي حمايت از اين قبيل شرکتها سياستگذاري هاي ويژه اي صورت گرفته است و در اسناد بالادستي کشور نظير؛ سياست هاي ابلاغي اصل 44 قانون اساسي، برنامه چهارم، پنجم و ششم توسعه، سياست هاي کلي اقتصاد مقاومتي و همچنين سند چشم انداز بيست ساله کشور، همگي حوزه اقتصاد دانش بنيان را جزء حوزه هاي مهم و تاثيرگذار در کشور قلمداد نموده و توسعه اين بخش را در اولويت برنامه هاي توسعه اي کشور قرار داده اند.

بررسي مربوطه بيانگر تفکيک خدمات و تسهيلات قابل ارايه به اين قبيل شرکتها شامل هفت راهکار و رویه است که تنها يک بخش آن مربوط به اعطاي تسهيلات بوده و در واقع بيانگر اهميت سياست گذاري هاي طرف تقاضاست.

راهکار اول«حمايت از طريق ارايه خدمات مشاوره، بازاريابي و فروش» است؛ از جمله اقداماتی که اگزيم بانک هاي هند، کره جنوبي، ترکيه و آمريکا علاوه بر تامين مالي شرکتهاي کوچک و متوسط دانش بنيان داده اند، ارائه خدمات مشاوره اي با ارزش افزوده نظير مشاوره بازاريابي، تسهيل فرايند صادرات و واردات و ... با هدف ارتقا و توسعه صادرات و واردات بوده است.

برقراري ارتباط و همکاري با سازمان هاي توسعه تجارت، اتاق هاي بازرگاني، انجمن هاي تجاري ملي و جهاني به منظور معرفي شرکتهاي کوچک و متوسط دانش بنيان و محصولات آنها و همچنين معرفي خريداران بالقوه در کشورهاي هدف، اعطاي تسهيلات و خدمات به منظور اخذ گواهينامه هاي کيفيت و ساير گواهينامه هاي پيش نياز صادراتَ، اعطاي تسهيلات و خدمات آموزشي در راستاي بهبود بسته بندي محصولات شرکتها، اعطاي تسهيلات و خدمات به منظور حضور در نمايشگاههاي بين المللي، برگزاري جشنواره ها و نمايشگاههاي موقتي و دائمي در بازارهاي خارج از کشور، حضور در جلسات خريد و فروش شرکتها در حاشيه کنفرانس ها، سمينارها و نمايشگاههاي بين المللي و کمک به برقراري و اطلاع از نتايج مذاکرات آنها با شرکاي خارجي ايشان، کمک به ايجاد و نظارت بر سفارش صادرات به منظور تامين مالي و نظارت موثر و دريافت بازخورد از محصولات صادر شده شرکتها در بازارهاي خارجي را از جمله شیوه های راهبردی برای ارتقا و توسعه صادرات است که در زیر مجموعه خدمات مشاوره، بازاریابی و فروش از سوی اگزیم بانک ها به شرکت های دانش بنیان ارائه می شود.

«حمايت از طريق برقراري زنجيره تامين ميان شرکتهاي کوچک و متوسط دانش بنيان با شرکتهاي بزرگ» راهکار دوم استفاده شده از سوی اگزیم بانک های مطرح دنیا است. در این رابطه دولت هند با ايجاد مشوق هاي مربوطه، زمينه را براي حمايت شرکتهاي دانش بنيان کوچک و متوسط به عنوان پيمانکار شرکتهاي بزرگ در بخش هايي مانند فناوري اطلاعات، فناوري هاي نوين زيستي، داروسازي، الکترونيک و اجزاي خودرو فراهم کرده اند. پيوند ميان شرکتهاي بزرگ و شرکتهاي کوچک و متوسط به معناي بهبود جريان اطلاعات در مورد فرصت هاي عرضه و متقاعد کردن شرکتهاي بزرگ براي اعلام مناقصات خود به شرکتهاي کوچک و متوسط است به این ترتیب که  شرکتهاي بزرگ مي بايد تشويق شوند تا به شرکتهاي کوچک و متوسط کمک کرده و آنها را ارتقا داده و استانداردهاي کيفيتي که ممکن است توسط آنها مورد نياز باشد را تامين کنند.

اگزیم بانک کره در سال 2013 با تاسيس دپارتمان پشتيباني از شرکتهاي کوچک و متوسط دانش بنيان نسبت به تدوين و اجراي سياست هاي مربوط به اين قبيل شرکتها از اين طريق اقدام کرده است. اين دپارتمان با اجراي برنامه اي تحت عنوان برنامه رشد مشترک و تغذيه شرکتهاي بزرگ از طريق محصولات و فناوري هاي توليدي شرکتهاي کوچک و متوسط، اين قبيل شرکتها را نيز در تصاحب بازارهاي جهاني شريک مي کند؛  در اين راستا ضمن تامين مالي شرکتهاي بزرگ به منظور تامين مالي مستقيم صادرات، به طور غيرمستقيم زمينه صادرات محصولات شرکتهاي کوچک و متوسط و تامين مالي آنها را فراهم کرده است.

«حمايت مشاوره اي از طريق ايجاد زيرساخت هاي اطلاعاتي و ارتباطي» شیوه سومی  است که کشورها در راستای حمایت از شرکت های کوچک و متوسط خود به کار بسته اند؛ از جمله حمايت کشورها از شرکتهاي کوچک و متوسط ايجاد زيرساخت هاي اطلاعاتي و ارتباطي براي اين قبيل شرکتها به منظور رفع نياز اطلاعاتي و ارايه مشاوره به آنها در طي فرآيندهاي تجاري و تسهيل فرايندهاي صادرات و واردات است. لازم به ذکر است که در اين راستا دسترسي به اطلاعات مورد نياز و متخصصين مربوطه، کسب آموزش و مشاوره هاي لازم از طريق اگزيم بانک ها، سازمان هاي توسعه تجارت، اتاق هاي بازرگاني و ... و يا به صورت مشترک توسط اگزيم بانک ها و سازمان هاي مربوطه فراهم مي شود و متولي ارايه اين خدمات در کشورهاي مختلف، متفاوت است.                             

«حمايت از طريق ارايه خدمات فناورانه» بخش چهارم از سیاست های حمایتی اگزیم بانک ها در دنیا در قبال شرکت های دانش بنیان است؛ بعنوان مثال دراگزيم بانک هند، به منظور حمايت از فعاليت هاي تحقيق و توسعه در شرکتهاي کوچک و متوسط و بروزرساني فناوري آنها، تعدادي موسسه فعال در حوزه مديريت فناوري با بانک همکاري مي کنند، وليکن نياز به ايجاد موسسات و بخش هاي متمرکز و تخصصي تر به منظور تشويق و ترغيب توسعه فناوري و افزايش فعاليت هاي تحقيق و توسعه در بخش شرکتهاي کوچک و متوسط ضروري قلمداد شده و در برنامه هاي آتي اين بانک قرار گرفته است.

کشورهاي چين و کره جنوبي نيز براي بروزرساني فناوري شرکتهاي کوچک و متوسط خود اقدام به اعطاي تسهيلات مي کنند و در کره جنوبي، دولت اقدام به تاسيس شرکتي تحت عنوان شرکت تامين مالي فناوري نموده است که تخصص فناورانه شرکتهاي کوچک و متوسط را ارزيابي نموده و اين قابليت را به بانک ها مي دهد تا فناوري مربوطه را به عنوان وثيقه براي اخذ تسهيلات و حمايتهاي مالي در اختيار بگيرند. همچنين این شرکت نسبت به ارايه خدمت تضمين از طريق پوشش و ضمانت نکول تسهيلات وام گيرنده اقدام مي کند.

«حمايت از طريق ارايه خدمات خوشه سازي» سیاست پنجم اگزیم بانک ها در حمایت از SMEها است؛ شرکتهاي کوچک و متوسط از طريق فعاليت در خوشه هاي مرتبط (خوشه سازي) و بهره مندي از توانمندي هاي مکمل يکديگر، امکانات مشترک، فعاليت ها و خدمات قابل ارايه جمعي شامل بازاريابي و منابع مشترک به سطوح بالاتري از رقابت پذيري مي رسند. بدين منظور، مناسب است که خوشه ها را از طريق تقويت پيوندها و ايجاد زنجيره ارزش ارتقا داد. با خوشه سازي ضمن کاهش هزينه ها به دليل بهره مندي از امکانات مشترک و بهره مندي از مزاياي توليد در مقياس اقتصادي، انعطاف پذيري اين قبيل شرکتها در شرايط متغير اقتصادي به عنوان يک مزيت مهم باقي مي ماند.

ششمین راهکار اگزیم بانک ها برای حمایت از شرکت های کوچک و متوسط «حمايت از طريق ارايه خدمات و تسهيلات مالي» است؛ جهت گيري اگزيم بانک ها در راستاي حمايت مالي از شرکتهاي کوچک و متوسط دانش بنيان به این صورت است که  در واقع از شرکتهاي نوپاي اين بخش به صورت غير مستقيم از طریق صندوق های سرمایه گذاری خطرپذیر و از شرکتهاي رشديافته اين بخش به صورت مستقيم حمايت مي شود.

«حمايت از طريق اعطاي مشوق هايي به منظور انتقال دانش و تجربه صادراتي شرکتهاي بزرگ» هفتمین سازو کار اگزیم بانک ها در این راستاست؛ در گزارشي از اگزيم بانک هند آمده شرکت های بزرگ باید در راستاي آموزش و توانمندسازي شرکتهاي کوچک و متوسط تشويق شوند تا نسبت به آموزش، ارتقاء مهارت و برنامه هاي ارتقاي مديريت در شرکتهاي مذکور اقدام کنند.

کارشناس پژوهش و مدیریک ریسک پیشنهاد می دهد با جلب نظر تصميم گيران ارشد بانک، این راهکار می تواند به عنوان يک طرح در بانک توسعه صادرات ايران اجرا شود. 

بسياري از شركت‌ها در سطح كشور وجود دارند كه در توليد و صادرات كالا و خدماتشان داراي مزيت رقابتي بوده و اغلب آن‌ها شركت‌هاي دانش‌بنيان هستند، وليکن به علت عدم آشنايي با روش‌هاي بازاريابي در كشورهاي خارجي و عدم آگاهي از فرآيندهاي كاري لازم جهت انجام صادرات نظير؛ چگونگي ارسال كالا به كشورهاي خارجي، بيمه‌هاي بين‌المللي‌ كالا، نحوه ارتباط و انعقاد قرارداد با شركت‌هاي بازرسي و ارايه كننده گواهي بازرسي، روش‌هاي پرداخت بازرگاني بين‌الملل، حقوق و قوانين بين‌الملل و انعقاد قراردادهاي بين‌المللي، ارتباط و انعقاد قرارداد با شركت‌هاي حمل و نقل بين‌المللي، عدم داشتن پايگاهي در بازارهاي هدف و... از صادرات محصولاتشان به بازارهاي هدف خارجي بازمانده‌اند.

بانك توسعه صادرات ايران به عنوان حامي توسعه صادرات غيرنفتي و به علت ارتباط با جمع كثيري از شركت‌هاي فعال صادراتي مي‌تواند با بهره‌مندي از اين فرصت به عنوان منبعي از دانش بازاريابي بين‌الملل و مسيري براي انتقال دانش آن‌ها به شركت‌هاي دانش‌بنيان با قابليت صادراتي عمل کند؛ لذا در اين طرح مي توان با ايجاد سازوكارهاي لازم جهت انتقال دانش و تجربه شركت‌هاي فعال صادراتي به شركت‌هاي دانش‌بنيان با قابليت صادراتي در راستاي ايجاد امكان حضور آنها در بازارهاي خارجي، زمينه توسعه صادرات غيرنفتي كشور را فراهم نمود. در اين راستا بايد مشوق هايي تعيين شود که اجراي آنها منجر به بازي برد-برد براي هر سه طرف (بانك توسعه صادرات ايران، شركت‌هاي فعال صادراتي و شركت‌هاي دانش‌بنيان) شود.

مهمترین نکته در این میان، تلاش برای جلب اعتماد شركت‌هاي فعال صادراتي در بهره‌مندي از امتيازات تعيين‌شده است؛ بدين طريق این اطمینان به شرکت ها داده مي شود که در صورت آموزش کامل و انتقال تجربه به شركت‌هاي دانش‌بنيان، فرصت بهره مندی از امتیازات تعیین شده را در اختیار خواهند داشت.

با توجه به برخي از بندهاي ماده 3 اساسنامه بانك توسعه صادرات ايران (موضوع فعاليت بانك)، ارايه تمامي خدمات و تسهيلات مذکور ممکن و تعريف شده هستند، لذا با توجه به اهميت موضوع و نقش آن در موفقيت بانک و پيشبرد اهداف کشور، توجه به تجربه ساير اگزيم بانک ها در اين حوزه و الگوبرداري و اجراي آنها ضروري است.

به منظور حمايت از شرکتهاي دانش بنيان، مي باید علاوه بر بهره مندي از امکانات داخلي بانک توسعه صادرات ايران، از امتيازات لحاظ شده در قوانين بالادستي مربوطه به منظور حمايت هرچه بهتر اين قبيل شرکتها بهره مند شد. از جمله  این مقررات مي توان به مفاد 11، 12، 14،15 و 16 از آيين نامه اجرايي قانون حمايت از شرکتها و مؤسسات دانش بنيان و تجاري سازي نوآوري ها و اختراعات به شماره 141602/ت 46513 ه مورخ 21/08/1391 اشاره  کرد؛ در مفاد فوق علاوه بر در نظر گرفتن يارانه سود به تسهيلات پرداختي توسط بانک ها، زمينه پوشش ريسک بکارگيري فناوري اين قبيل شرکتها در زنجيره توليد شرکتهاي بزرگ فراهم شده است.