ترامپ اردیبهشت ماه سال‌جاری ایالات متحده را از برجام خارج کرد و دور اول تحریم‌های معلق شده ایران در نتیجه برجام را در اواسط مردادماه بازگرداند. مرحله جدید تحریم‌ها علیه ایران روز ۴ نوامبر (١٣ آبان) اجرایی شد با ادعای به صفر رساندن صادرات نفت ایران فعالیت‌های صنایع نفت و گاز، کشتیرانی و خدمات بیمه را مورد هدف قرار داد. اما اروپا ذیل چنین مواجهه‌ای سازوکار مالی جدیدی را برای دور زدن تحریم‌های امریکا تدارک دیده و از روسیه و چین نیز خواسته است که در اجرایی کردن این امرمهم شریک باشند.

براین اساس از آنجا که دریافت عواید حاصل از صادرات نفت خام از جمله تقاضاهای ایران برای ماندن در برجام بود، اتحادیه اروپا در آستانه بازگشت تحریم های نفتی آمریکا، خبر ایجاد سازوکار ویژه و مستقل برای نقل و انتقالات مالی بدون به کارگیری دلار را منتشر کرد.  به همین منظور خبرگزاری رویترز به نقل از سه دیپلمات اروپایی خبر داد که کانال مالی یا سازوکار اتحادیه اروپا برای تسهیل پرداخت پول اقلام صادراتی ایران به اروپا با هدف عبور از تحریم‌های امریکا، تا سیزدهم آبان به شکل نمادین آماده می‌شود اما عملیاتی شدن آن تا اوایل زمستان سال‌جاری طول می‌کشد.

چین و روسیه نیز به اروپا می پیوندند

آمادگی اتحادیه اروپا برای اجرایی کردن سازو کار جدید مالی با ایران در حالی است که سفیر روسیه خبر داد این نهاد از چین و روسیه خواسته تا به منظور ادامه همکاری اقتصادی با ایران و مصون ماندن از پیامدهای تحریم‌ امریکا به سازوکار ویژه پرداخت‌های پولی به ایران بپیوندند. ولادیمیر چیزف، سفیر روسیه در اتحادیه اروپا با اعلام این خبر تأکید کرد که حفظ رابطه بازرگانی با ایران در اولویت برنامه‌های اتحادیه اروپا قرار دارد و پروژه ایجاد سازوکار ویژه برای انجام معاملات به‌منظور دور زدن تحریم‌ها در بالاترین سطح در جریان است. در همین حال سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه نیز با اشاره به غیرقانونی بودن تحریم امریکا علیه ایران، بر ادامه همکاری کشورش با تهران با وجود بازگشت تحریم امریکا علیه ایران، تأکید کرد.

بازخوانی چهار دوره تحریم بر اقتصاد ایران

پیامد تحریم ها 

با توجه به اجرای دور نهایی تحریم ها و گذشت چند روز از تحریم های 13 آبان، بسیاری از مقامات کشور معتقدند که با وجود خطرناک بودن این تحریم ها برای آینده ایران، اما گذر از بحران های دوره های پیشین و کسب تجربه در دورزدن تحریم ها، دولت و فعالین اقتصادی را برای مواجه با این محدودیت ها آماده کرده است.

اما آنچه که این دوره از تحریم ها برای ایران حایز اهمیت است حمایت اتحادیه اروپا، چین، روسیه، ترکیه، هند و نهادها و سازمان های بین المللی از موضع برجام است که همین امر موجب شده تا جامعه سیاسی آمریکا در رابطه با میزان تاثیرگذاری تحریم ها گرفتار دودستگی شود. در همین زمینه رهبران حزب دموکرات و مقامات دولت پیشین آمریکا، با اطمینان خاطرنشان کرده اند که ایران حاضر به مذاکره مجدد درباره برجام با دولت ترامپ نخواهد بود. از دیدگاه دموکرات ها، نه تنها ایران با دولت ترامپ و بر حول خواسته های او مذاکره نخواهد کرد بلکه اساساً نباید چنین کند چون در این صورت، موضع حزب دموکرات را در انتخابات آتی تضعیف خواهد کرد. در طرف دیگر، جمهوری خواهان بیشتر امیدوارند که ایران در نهایت مذاکره با دولت ترامپ را بپذیرد و در مقابل خود را از شر تحریم ها خلاص کند.

دنیس راس، دیپلمات سابق آمریکایی و معاون موسسه واشنگتن برای خاورنزدیک در مقاله ای در نشریه سیاست خارجی در تاریخ 24 مرداد می نویسد: «تاریخ و پویایی های سیاسی اولیه نشان می دهد که مخالفت ایران به مذاکره با امریکا قبل از آنکه زیاد طولانی شود، نرم تر خواهد شد و کاملا می توان تصور کرد که دو طرف به توافقی دست یابند. دور بعدی مذاکرات شبیه دور اول نخواهد بود و احتمالا ولادیمیر پوتین نقش صلح سازی را در این بین ایفا خواهد کرد.»

اما از نگاه بدبینان به ثمربخشی تحریم های یکجانبه و نامشروع، به لحاظ اخلاقی قادر نیستند که ایران را به مذاکره با آمریکا وادار کنند. از نظر آنها، تحریم های یکجانبه در حالی که ایالات متحده با خروج ناموجه از توافق هسته ای، مشروعیت اخلاقی اقدامات خود را از میان برده، شکاف میان حکومت و مردم ایران را کمتر کرده و عملاً موجب خواهد شد که مردم ایران پشت سرحکومت در برابر زورگویی و قلدری آمریکا متحد شوند.

این دو دستگی درون دستگاه حاکم برآمریکا موجب شده است که ترامپ با بی اعتنایی به متحدانش در اروپا، اکنون نتواند حمایت آنها را برای موثر کردن تحریم ها جلب کند و احتمالاً اروپایی ها همه تلاش شان را برای ناکام گذاشتن تحریم های آمریکا به کار خواهند گرفت و ممکن است بتوانند راه هایی را برای کاستن از فشار تحریم ها و یا حتی دور زدن تحریم ها از سوی ایران بیابند. از دیگر نشانه های تضعیف شدت این تحریم ها می توان به تصمیم مهم خزانه داری آمریکا در مورد تحریم های ایران اشاره کرد که تارنمای «واشنگتن فری بیکن» نوشت: برخی مقام های دولت دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا تلاش می کنند تا دسترسی ایران به بازارهای مالی بین المللی را حفظ کنند. ضمن اینکه فشارهای خارجی موجب شده است که مقام های ارشد وزارت خزانه داری دولت آمریکا که امیدوار به حفظ توافق هسته ای هستند تلاش کنند تا ایران به سیستم بانکی سوئیفت متصل بماند.

براین اساس مقام های سوئیفت در واشنگتن دیدارهایی با مقام های دولت آمریکا انجام دادند تا اطمینان حاصل کنند که ایران همچنان به سیستم بانکی بین المللی دسترسی خواهد داشت.

اما از سوی دیگر ترامپ در تازه ترین اقدام خود بعد از موضع گیری جهانی در مورد تحریم های ایران، هشت کشور از جمله ژاپن، کره جنوبی، هند، چین، ترکیه، عراق، تایوان و به احتمال زیاد ایتالیا را از تحریم های نفتی ایران معاف کرد که این امر در سیاست های جهانی به نوعی عقب نشینی دولت آمریکا از اهداف خود تلقی می شود.

انتظارات آمریکا از نتایج تحریم ها

ترجیح آمریکا در استراتژی تحریم پذیرش مذاکره از سوی ایران پیش از به آزمایش گذاردن اثربخشی حداکثری  فشاراست. اما آنچه که اکنون کارآمدی کامل تحریم ها را مورد تردید قرار داده این است که آمریکا ناگزیر باید با این واهمه کنار بیاید که در صورت طولانی شدن مدت زمان تحریم و مقاومت ایران، رژیم تحریم ها متزلزل شده و کشورها یا شرکت های بیشتری از حربه های دور زدن تحریم بهره می گیرند. به علاوه، آمریکا باید نگران این موضوع نیز باشد که طولانی شدن مدت زمان فشار، موجب انطباق و سازگاری ایران با آن شده و عملاً تحریم ها را بی اثر کند. ضمن اینکه  از سرگیری احتمالی فعالیت های هسته ای ایران در صورتی که اتحادیه اروپا همراهی نکند، می تواند به یک امتیاز منفی در سیاست داخلی آمریکا تبدیل شده و موج انتقادات نسبت به سیاست دولت ترامپ را تشدید کند. مهمتر از اینها، برای ایالات متحده بسیار دشوار و پیچیده است که در صورت اراده به سخت گیری و دقت اعمال تحریم ها، مهمترین متحدان و یا شرکای تجاری اش مانند هند و چین را به خاطر معاملات تجاری با ایران تنبیه کند.  براین اصل به درازا کشیدن تحریم ها، احتمال برخورد اقتصادی میان چین و ایالات متحده که بالقوه حامل زیان های مالی سنگین به روابط عمیقاً به هم وابسته دو کشور است، افزایش خواهد یافت.

اماهمانگونه که طولانی شدن مدت زمان تحریم ها، آمریکا را به دردسر می اندازد برای ایران هم با خطراتی همراه است از جمله کاهش تدریجی ایستادگی اتحادیه اروپا در برابر تحریم ها و همراه شدن با آمریکا به ویژه اگر تاکید واشنگتن در این بازه، بر برنامه های موشکی و سیاست های منطقه ای باشد. همچنین بالا رفتن نارضایتی های داخلی و زوال تاب آوری مردم در برابر فشارهای اقتصادی که مستقیماً بر استقامت دولت در برابر تحریم ها تاثیرگذار است.

موضع دیپلماسی ایران در مقابله با تحریم ها

صاحب نظران معتقدند که ایالات متحده امیدوار است فشارهای اقتصادی و شاید ناآرامی های داخلی موجب نرمش بیشتری از سوی ایران گردد و در طرف مقابل، ایران امیدوار است از طریق تغییرات سیاسی در داخل آمریکا و یا از راه به شکست کشاندن تحریم ها، واشنگتن را به معامله ای که بیشتر به سود ایران باشد، سوق دهد. بنابراین در ماه های پیش رو هر کدام از آنها خواهند کوشید که به طرق گوناگون اهرم های فشار بر یکدیگر را افزایش دهند تا هرچه سریعتر به نتیجه ای که مطلوب قلمداد می کنند، دست یابند.

اما در خلال تداوم کشمکش های میان ایران و آمریکا که ممکن است تا ماه ها به طول بیانجامد، ایران باید یکبار دیگر به رها شدن از فشار تحریم های اقتصادی که روند رشد اقتصادی ایران را کُند می کنند، بیاندیشد. این رهایی از دو طریق ساده صورت خواهد گرفت: اول فروپاشی تحریم ها در پی ناکارآمدی آنها و دوم؛ از طریق مذاکره و دستیابی به توافق که طبیعتاً ایران ترجیح می دهد که در زمان کوتاه از طریق راه اول به هدف دست یابد.

ناامید کردن ایالات متحده از مثمر ثمر بودن تحریم ها تا اندازه زیادی به موفقیت ایران در سامان دادن به امور اقتصادی دارد؛ بگونه ای که حداکثر فشار قابل دستیابی برای آمریکا، نتواند امیدی برای تسلیم شدن ایران ایجاد کند. با این وجود ایران باید بتواند روابط هوشمندانه ای را با کشورهای اروپایی و آسیایی که رغبتی به موفقیت دولت ترامپ در پیشبرد یکجانبه گرایی و زورگوی ندارند، ادامه دهد و از آن مهمتر با بازسازی روابط با کشورهای همسایه برتنگناهای این دوره از تحریم ها با پرداخت کمترین هزینه فایق شود.