هفتمین نشست کمیسیون تسهیل تجارت و توسعه صادرات اتاق تهران به بحث و بررسی مسائل و مشکلات صادرات فرش دستباف اختصاص یافت. این نشست با ارائه گزارشی از سوی اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف آغاز شد؛ گزارشی که اوج و حضیض فرش ایرانی را در بازارهای جهانی نشان ‌می‌داد و در نهایت به راهکارهایی برای احیای این صنعت و بازارهای‌های آن منتهی ‌می‌شد.

در ابتدای این نشست، محسن بهرامی ارض اقدس، با اشاره به اینکه در جلسات پیشین کمیسیون، وضعیت تولید و صادرات اقلام مهم صادراتی مورد بررسی قرار گرفته است، گفت: در این نشست قصد داریم، وضعیت صادرات فرش را مورد واکاوی قرار دهیم؛ چرا که این کالا با وجود آنکه در شمار اقلام صادراتی سنتی محسوب ‌می‌شود، صادراتش از 2.1 میلیارد دلار به حدود 300 میلیون دلار کاهش یافته است.

چهار ویژگی فرش دستباف ایرانی

پس از این توضیحات، مرتضی میری، دبیر کارگروه فرش و صنایع دستی کمیسیون توسعه صادرات اتاق ایران، طی گزارشی به تشریح وضعیت صادرات فرش دستباف موانع و مشکلات آن پرداخت. او با بیان اینکه فرش دستباف به عنوان مهمترین و ماندگارترین هنر ملی ایرانیان، پدیده‌ای با سه بعد اصلی اقتصادی، فرهنگی- هنری و اجتماعی است، ادامه داد: اقتصاد، ایجاد اشتغال، ارزش افزوده بالا، قابلیت سرمایه‌گذاری و ارزآوری بالا چهار ویژگی مهم اقتصادی فرش دستباف هستند.

 او توضیح داد: نکته بسیار حائز اهمیت در خصوص اشتغالزایی در حوزه فرش دستباف این است که این اشتغال نباید در مناطقی که قالیبافی سابقه تاریخی ندارد، ایجاد شود. این اشتباهی است که در ادوار پیشین انجام و تبدیل به یک اشتغال ناپایدار شده و پس از مدتی از میان رفته و سبب مهاجرات بیکاران به شهرها شده است. همچنین این شرایط به اصالت بافت آسیب جدی وارد ‌می‌کند که سبب افت کیفی فرش ایرانی خواهد شد. بنابراین آنچه که باید مورد حمایت حاکمیت قرار گیرد حفظ و توسعه متوازن تولید و اشتغال فرش دستباف در مناطقی است که قالیبافی ریشه تاریخی دارد چرا که این مسیر هم از منظر اقتصادی و هم از منظر فرهنگی و اجتماعی و حفظ میراث ملی به صلاح نزدیک‌تر است.

میری در ادامه به مقایسه اشتغال‌آفرینی صنعت فرش و صنعت خودرو پرداخت و گفت: صنعت فرش حدود  2.5 میلیون شغل ایجاد کرده و میزان اشتغال‌زایی در صنعت خودرو، معادل 886 هزار نفر است. همچنین هزینه ایجاد هر یک شغل در صنعت فرش 10 میلیون تومان اما در صنعت خودرو دست‌کم 150 میلیون تومان است. در حالی که میزان سرمایه‌گذاری دولت در صنعت خودرو، 90 درصد و در صنعت فرش صفر است.

او سپس با مقایسه این دو صنعت از نظر میزان ارزآوری گفت: فرش دستباف در سال 1373 که بالاترین میزان ارزآوری آن رقم خورد، حدود دو میلیارد و 120 میلیون دلار صادرات داشت و در سال 1394 که مقارن با کمترین میزان ارزآوری آن بود، این رقم به 290 میلیون دلار رسید. اما بالاترین میزان ارزآوری صنعت خودرو تاکنون حدود 300 میلیون دلار بوده است.

میری با اشاره به وضعیت صادرات فرش در دو دهه گذشته ادامه داد: آمار و ارقام دو دهه گذشته نشان ‌می‌دهد که صادرات فرش ایران در این مدت به صورت مقطعی روندی پر فراز و فرود و به صورت کلی روندی نزولی را طی کرده است. بالاترین رقم صادراتی همان‌طور که گفته شد در سال 1373 و پایین‌ترین آن در سال 1394 بوده است. کاهش 87 درصدی صادرات فرش ایرانی طی قریب به 20 سال نشان ‌می‌دهد که سیاست‌ها و تصمیمات در این زمینه کاملا ناکارآمد و نادرست بوده است.

او افزود: فرش‌هایی که به صورت امانی از انبارهای ایران به آمریکا منتقل ‌می‌شوند اجازه خروج از آمریکا به مقصد ایران را نخواهند داشت و این یکی از چالش‌های اساسی صادرات به آمریکا پس از برجام است. هرچند که در سال 1395 صادرات فرش 24 درصد نسبت به سال 94 افزایش یافته و این ناشی اجرایی شدن برجام است.

میری گفت: در دهه 70 و نیمه اول دهه 80، سه بازار اول یعنی سوییس، آلمان و ایتالیا بیش از 60 درصد از میزان صادرات فرش دستباف ایرانی را به خود اختصاص ‌می‌دادند اما این رقم در سالیان اخیر به حدود 40 درصد کاهش پیدا کرده است. از این امر ‌می‌توان نتیجه گرفت علاوه بر تغییراتی که به دلیل تحولات در روابط بین‌المللی ایران رخ داده است، ساختار بازار جهانی دستخوش تغییر شده است به طوری که از ثبات بازارهای اصلی کاسته شده و تنوع بازارهای هدف فزونی یافته است. به طور مثال سهم آلمان در سال 1373 معادل 40 درصد از کل صادرات فرش ایران بوده است که این رقم در سال 1395 به 12 درصد کاهش پیدا کرده است.

 او این نکته را مورد تاکید قرار داد که افزایش رقم صادرات فرش ایران در گرو حرکت در هر دو مسیر حفظ بازارهای موجود و ایجاد بازارهای متنوع و جدید است.

چالش‌های خارجی و داخلی صادرات فرش

میری سپس با اشاره به چالش‌هایی که منجر به کاهش صادرات فرش دستباف شده است، این چالش‌ها را به دو بخش خارجی و داخلی تقسیم کرد و گفت: تحریم آمریکا در سال 2010، تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و بحران اقتصادی بین‌المللی از جمله موانع صادرات فرش دستباف ایرانی محسوب ‌می‌شوند.

 میری در ادامه، قطع مشوق‌های صادراتی، تولید انبوه فرش ماشینی توسط نهادها به بهانه اشتغالزایی، عدم اختصاص اعتبارات لازم برای بازمعرفی و تبلیغات فرش دستباف در بازارهای موجود، عدم اختصاص اعتبارات لازم برای مطالعه علمی و اصولی بازارهای جدید، قوانین مالیاتی و گمرکی، تلاش برای حذف معافیت فرش دستباف از مالیات بر ارزش افزوده بدون ایجاد زیرساخت‌های لازم و سیاستگذاری نادرست در ورود به بازارهای جدید و از بین رفتن بازارها از جمله موانعی است که به موجب اجرای برخی سیاست‌های حاکمیتی ایجاد شده است.

میری به چالش‌های منبعث از عملکرد بخش خصوصی نیز پرداخت و گفت: فقدان ارتباط مؤثر میان بخش تولید و بخش صادرات، عدم مطالبه‌گری مداوم از حاکمیت، عدم به‌روزرسانی روش‌های تجاری و کاهش کیفیت به دلیل تلاش برای رقابت قیمتی از جمله چالش‌هایی است که در این بخش مشاهده ‌می‌شود.

او پس از بیان این چالش‌ها، راهکارهای رفع آن‌ها را نیز بیان کرد. به گفته او، تشکیل شورای راهبردی فرش دستباف ایران، تدوین بسته‌های حمایتی و تشویقی، اصلاح ساختار مرکز ملی فرش ایران، اختصاص اعتبارات لازم برای پروژه‌های فرهنگی-تبلیغی، حفظ معافیت فرش دستباف ایران در قانون مالیات بر ارزش افزوده، توقف اجرای ماده 14 آیین‌نامه تبصره 3 ماده 169 قانون مالیات‌های مستقیم، مستثنی شدن فرش دستباف از ماده 121 آیین‌نامه اجرایی قانون امور گمرکی، حمایت از اصیل‌بافی و مقابله با کاهش کیفیت به منظور کاهش قیمت و مطالبه‌گری مداوم از حاکمیت از جمله راهکارهایی است که ‌می‌تواند جایگاه فرش دستباف ایرانی را در بازارهای جهانی احیا کند.

پارادایم حمایت از صنعت فرش دستباف تغییر کرده است

پس از ارائه این گزارش، سیدرضی حاجی‌آقامیری، عضو کمیسیون و نایب‌رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف ایران نیز در توضیحاتی تکمیلی به این نکته اشاره کرد که فرش دستباف به عنوان یکی از اقلام صادراتی سنتی، تفاوتی که با دیگر اقلام شبیه خود دارد، این است که جنبه حیاتی در استفاده از آن وجود ندارد.

او با بیان اینکه هر گونه وقفه در صادرات در مقاطع زمانی مختلف، موقعیت این محصول در بازار را در مخاطره قرار ‌می‌دهد، ادامه داد: پس از انقلاب، یک بار چنین وقفه‌ای در صادرات فرش رخ داد و در سال 2000 وضعیت به حالت عادی بازگشت. پس از آن صادرکنندگان فرش، حدود 10 سال فرصت داشتند که بازار از دست رفته را به دست بیاورند. چرا که در سال2010 بار دیگر به دلیل تحریم‌های آمریکا این وقفه پدید آمد و ما بازار را از دست دادیم.

میری بر این عقیده بود که پارادایم حمایت از فرش دستباف گویی در حاکمیت تغییر کرده و اگر این تمایل وجود دارد که صادرات این محصول احیا شود، حاکمیت باید تدبیری بیندیشد.

دولت نمی‌تواند حمایت کند

در ادامه این نشست علی وقفچی، نماینده مردم شریف زنجان و طارم و رئیس فراکسیون فرش و صنایع دستی مجلس شورای اسلا‌می ‌نیز که در این نشست حضور یافته بود، با اشاره به اینکه بزرگترین فراکسیون مجلس با 212 عضو، حول فرش و صنایع دستی در مجلس شورای اسلامی شکل گرفته است، گفت: باید در ارتقای سازمانی فرش تجدیدنظر صورت گیرد. ضمن آنکه تشکیل وزارت میراث فرهنگی به تصویب رسیده و آیین‌نامه‌های آن در دست تهیه است. در این زمینه نظرات بخش خصوصی نیز برای ما حائز اهمیت است.

 او سپس از طرح‌های مجلس برای حمایت از صنعت فرش دستباف و صنایع دستی سخن گفت و ادامه داد: قانون دائمی مالیات بر ارزش افزوده در کمیسیون اقتصادی مجلس مطرح است و ما تلاش ‌می‌کنیم که تمام مراحل تهیه مواد اولیه و تولید فرش مشمول معافیت شود.

این نماینده مجلس با بیان اینکه دولت دیگر ظرفیت حمایت از این صنعت را ندارد، افزود: به خود بازگردید و بخش خصوصی را تقویت کنید. مشکلات و موانع را به مجلس انعکاس دهید. مجلس هم در رفع این موانع کوتاهی نخواهد کرد. ضمن این که به طور کلی از نظر من تشکیل وزارتخانه‌ای برای تجارت که رویکرد صادراتی داشته باشد یک ضرورت است.

در ادامه مهدی شریفی نیک‌نفس، نیز این پرسش را مطرح کرد که آیا بازیگران بزرگ در زمینه فرش شناسایی شده‌اند که ایرانیان، فرش‌های خود را از طریق آنها به فروش برسانند؟ او همچنین با طرح این موضوع که نوآوری و اصالت دو مولفه مهم در تولید فرش دستباف است، این سوال را مطرح کرد که تولیدکنندگان باید به کدام یک از این دو مولفه گرایش پیدا کنند.

ضرورت جذب سرمایه‌گذار خارجی

محمدرضا فیاض، مشاور امور بین‌الملل وزیر صنعت، معدن و تجارت با اشاره به بخش‌هایی از گزارش ارائه شده، گفت: تیراژ تقاضای فرش ماشینی که از فرش دستباف ارزان‌تر است، قابل مقایسه با تیراژ فرش دستباف نیست. ضمن آنکه به نظر ‌می‌رسد در چهار دهه گذشته، بخش تولید فرش دستباف، در کسب سلیقه و نوآوری برای بازار داخلی چندان موفق نبوده است.

 او همچنین انتقاداتی هم به انفعال مرکز ملی فرش وارد کرد و گفت: مرکز ملی فرش هنوز نتوانسته است، بیمه قالیبافان را حل کند.

فیاض در ادامه به ضرورت توجه به بازار شرق اشاره کرد و گفت: باید تلاش کنیم، بازاری مانند آلمان در اروپا را در شرق پیدا کنیم. ضمن این که برای توسعه این صنعت به سرمایه‌گذار خارجی هم نیاز داریم.

علیرضا کلاهی صمدی، دیگر عضو این کمیسیون با بیان اینکه در چین اشتهای سیری‌ناپذیری برای برخورداری از کالاهای لوکس شکل گرفته است، ادامه داد: اگر صنعتگران حوزه فرش در زمینه برندینگ فعال شوند، چینی‌ها حاضر خواهند بود، ارقام بالایی برای فرش پرداخت کنند.

محمدمهدی فرشچی که به نمایندگی از مرکز ملی فرش در این نشست حاضر شده بود، گفت: اگرچه میزان صادرات فرش دستباف رضایتبخش نیست اما صادرات این محصول سیر صعودی داشته است. به نحوی که صادرات در سال 1395 نسبت به سال 1394 حدود 21 درصد رشد داشته و در هشت ماهه سال جاری نسبت به مدت مشابه سال قبل، 31 درصد رشد مشاهده ‌می‌شود.

او در ادامه به تلاش‌های صورت گرفته برای رفع مساله بازگشت فرش‌ها به ایران نیز اشاره کرد و گفت: اصلاح قانون مربوط به بازگشت فرش‌ها، در نوبت ورود به هیات دولت قرار دارد و پس از تصویب در دولت برای تصویب به مجلس ارسال خواهد شد.

عباس آرگون نیز از ضرورت تشکیل شرکت‌های بزرگ صادراتی برای ایجاد تحول در صادرات فرش دستباف سخن گفت.

فرشبافی بجای کشاورزی در دوره خشکسالی

حمیدرضا ذوالانواری عضو اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگلان فرش دستباف با اشاره به اینکه شرکت متبوع او در زمینه تولید فرش، برای 3 هزار نفر اشتغال ایجاد کرده است، گفت: با توجه به اینکه خشکسالی کشور را فرا گرفته است، تولید فرش جایگزین مناسبی برای تولید کشاورزی خواهد بود. صنایع دستی در صورت رشد ‌می‌توانند از بار مالی دولت بکاهند. در عین حال رفع موانع صادرات نیز ‌می‌تواند، صنعت فرش را نجات دهد.

او همچنین گفت: دولت از برزیل گوشت وارد ‌می‌کند اما برای کالاهایی مانند فرش تعرفه ترجیهی با این کشور تعریف نکرده است.

محمد لاهوتی، عضو کمیسیون تسهیل تجارت و توسعه صادرات اتاق تهران و رییس کنفدراسیون صادرات، به یکی از مشکلات صادرکنندگان فرش اشاره کرد و گفت: استرداد فرش‌هایی که به صورت امانی به خارج از کشور به ویژه آمریکا صادر شده، به یک مساله تبدیل شده است. چرا که طبق قوانین گمرک فرش‌هایی ‌می‌تواند بدون پرداخت حقوق و عوارض گمرکی به کشور بازگردد که نو باشد. در حالی که اغلب فرش‌های صادر شده، دست دوم است. انتظار این است که مجلس این مساله را حل کند. این فرش‌ها ثروت ملی است که با احتساب هزینه انبارداری این فرش‌ها در خارج از کشور، گویی این سرمایه‌های ملی از دست ‌می‌رود.

به صادرکنندگان فرش دستباف تنخواه تعلق گیرد

نظر اسدالله عسگراولادی نیز این بود که حل مسایل صادرات فرش دستباف دارای فوریت است. او گفت: بازگشت سرمایه صادرکنندگان فرش دستباف حدود یک سال به طول ‌می‌انجامد و در این صورت صادرات این محصول در شرایطی که بانک‌ها 15 درصد سود ‌می‌پردازند، چه توجیهی خواهد داشت؟ ضرورت دارد، در کمیسیون‌های مشترک اقتصادی، صادرات فرش را مطرح کنیم و در عین حال، ترتیبی اتخاذ شود که صادرکنندگان فرش بتوانند تنخواه دریافت کنند.

زهیر نیشابوری از تولیدکنندگان فرش دستباف، با اشاره به اینکه صادرکنندگان فرش، در شرایط تحریم حدود 280 میلیون دلار فرش صادرکرده‌اند، افزود: تولیدکنندگان فرش، قشر مظلومی هستند و در شرایطی که سود بانکی 15 تا 20 درصد است، سود ما حدود 5 الی 6 درصد است. اما تولیدکنندگان از دولت‌ها قطع امید کرده و یادگرفته‌اند که روی پای خود بایستند. ما با هزینه شخصی برای شناساندن فرش ایرانی در کشورهای خارجی تبلیغ می‌کنیم.

در پایان این نشست، محسن بهرامی ارض اقدس بر مبنای پیشنهادات مطرح شده در کمیسیون، با تشکیل کارگروهی با محوریت آقایان سیدرضی حاجی‌آقامیری و علی وقفچی موافقت کرد تا مسایل صادرات فرش در این کارگروه مورد بررسی دقیق‌تر قرار گیرد. رییس کمیسیون تسهیل تجارت و توسعه صادرات اتاق تهران تاکید کرد که تصمیمات و پیشنهادات این کارگروه در کمیسیون مطرح و پس از استماع نظرات اعضا و تصویب نهایی پیشنهادات در کمیسیون از طریق هیات رییسه به شورای گفت‌وگو، مجلس شورای اسلامی و سایر مراجع و نهادهای ذیصلاح ارسال می‌شود. او افزود: کمیسیون خود را موظف می‌داند که برای توسعه صادرات غیرنفتی کشور به ویژه صادرات سنتی مانند فرش دستباف به دنبال بهبود زیرساخت‌های قانونی باشد و تمامی پیشنهاداتی را که از کمیسیون به سایر نهادها فرستاده شود، با جدیت پیگیری خواهد کرد.

بهرامی هم‌چنین بر لزوم پیگیری مساله مالیات بر ارزش افزوده صنعت فرش دستباف تاکید و ابزار امیدواری کرد که در کمیسیون اقتصادی مجلس تصمیمی مناسب و در جهت بهبود وضعیت این صنعت و صادرات فرش اتخاذ شود. او افزود: به نظر می‌رسد مرکز ملی فرش ایران نیز برای انطباق با وضعیت جدید و توسعه صادرات فرش نیاز به اصلاح ساختار داشته باشد. ضمن این که هیات دولت باید سریع‌تر مساله فرش‌های مرجوعی به کشور را در دستور کار قرار داده و این معضل بزرگ را از پیش پاس صادرکنندگان فرش دستباف ایرانی بردارد.