روابط اقتصادی ایران و تاجیکستان در سال های اخیر شاهد افت و خیزهای فراوانی بوده است. آخرین پسرفت در این روابط، درخواست مقامات تاجیکستان از مقامات مسئول اداره های اقتصادی و فرهنگی ایران در شهر خوج بود که خواسته بودند این دفاتر تعطیل شوند. این امر پس از آن بود که تاجیکستان فعالیت دفتر اداری فرهنگی ایران در شهر دوشنبه را متوقف کرد. به طور کلی، سال 2015 به عنوان یک نقطه عطف در روابط ایران با تاجیکستان بوده است؛ چرا که پس از آن ایران محی الدین کبیری، رهبر جنبش اسلامی تاجیکستان را به کنفرانسی در تهران دعوت کرد و باعث نارضایتی شدید مقامات تاجیک شد.
ایران نخستین کشوری بود که پس از استقلال تاجیکستان در سال 1992 سفارت خود را در پایتخت تاجیکستان یعنی شهر دوشنبه دایر کرد. تاجیکستان بخش مهمی از قلمرو فرهنگ فارسی است و ایران در مقایسه با کشورهای دیگر در آسیای مرکزی دارای فرصت بیشتری برای کار در تاجیکستان است.
در عین حال، تاجیکستان تقریبا فقیرترین کشور آسیای مرکزی است و ایران می تواند از کمک های اقتصادی به عنوان وسیله ای برای تقویت موقعیت سیاسی خود در این کشور استفاده کند. با این حال، این فقط یک طرف تلقی از روابط دو کشور است. در طرف دیگر، امام الله رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان، تهران را به عنوان یک توازن ارزشمند در برابر نفوذ روسیه و حفاظت از میراث و هویت تاجیکستان در نظر می گیرد.

از دیدگاه اقتصادی، روابط تجاری بین دو کشور در اواخر دهه 1990 و اوایل دهه 2000 گسترش یافت و از 40 میلیون دلار در سال 2000 به 140 میلیون دلار در سال 2007، 177 میلیون دلار در سال 2011 و در سال 2013 به 295.2 میلیون دلار افزایش یافت. این رقم از سال 2013 کاهش یافته و در سال 2016 به 171 میلیون دلار رسیده است. ایران همچنین در پروژه ساخت نیروگاه Sangtuda 2 تاجیکستان با ظرفیت 220 مگاوات برق در سال 2011 کمک شایان توجهی کرد. ایران رقمی در حدود 180 میلیون دلار در این پروژه سرمایه گذاری کرد درحالیکه سهم تاجیکستان تنها 40 میلیون دلار بوده است. پیاده سازی چنین پروژه هایی به شدت تصویر ایران را به عنوان قدرت منطقه ای در آسیای میانه بهبود داده است.

از سوی دیگر، بخش خصوصی ایران نیز در تاجیکستان مشاغل زیادی ایجاد کرده و شرکت های ایرانی به طور گسترده ای در بخش های انرژی، ساخت و ساز، کشاورزی و حمل و نقل این کشور دخیل هستند. در نتیجه، ایران همراه با چین و روسیه یکی از سه طرف اصلی تجارت تاجیکستان باقی مانده است و بیش از صد موافقتنامه همکاری در زمینه های مختلف بین تهران و شهر دوشنبه امضا شده است.

در این بین اما بسیاری از دلایل دوجانبه، منطقه ای و فرامنطقه ای وجود دارند که روابط سرد میان دو کشور را سبب شده اند. در سطح دوجانبه، کارفرمایان ایرانی که در تاجیکستان کار می کنند با فساد جدی و اخاذی توسط مقامات محلی و پلیس مواجه شده اند که به تدریج سرمایه گذاری ایران را در این کشور کاهش داده است. از سوی دیگر، نیروگاه سونگوتودا 2 که توسط ایران ساخته شده است، به دلیل عدم پرداخت پول توسط تاجیکستان به مشکلات متعددی برخورده است که این مشکلات چالش هایی را بین دو کشور ایجاد کرده است.

در 24 اکتبر سال 2016، کمیته ملی امنیت ملی تاجیکستان صدور ویزا برای شهروندان جمهوری اسلامی ایران را در مرز و فرودگاه بین المللی دوشنبه متوقف کرد. پس از این تحولات، کارآفرینان و تجار ایرانی شروع به ترک تاجیکستان کردند. علاوه بر این، محدودیت هایی برای واردات برخی از کالاهای ایرانی از جمله چای، مرغ و گوشت از ایران در دستور کار قرار گرفت. واکنش دیگر تاجیکستان مخالفت با عضویت دائمی ایران در سازمان همکاری شانگهای بود که تمام این مسایل باعث شد از جنبه روابط دوجانبه بین تهران و دوشنبه چالش هایی به وجود بیاید.
در ابعاد منطقه ای نیز مشکلاتی وجود داشت و هنوز ادامه دارد. در حال حاضر و با توجه به چالش های روزافزون در منطقه خاورمیانه، تاجیکستان به دلیل موقعیت استراتژیک خود توجه بسیاری از کشورهای منطقه را به خود جلب کرده است. البته تاجیکستان همواره بیشتر به ایران احترام می گذارد، زیرا میراث فرهنگی و تاریخی و همچنین زبان مشترک، دو کشور را نزدیک می کند. با این حال، عربستان سعودی با کمک مالی کافی به این کشور در تلاش است تا دست بالا را در روابط با تاجیکستان داشته باشد.
با این حال به نظر می رسد که تاجیکستان بیشتر مایل به حفظ ایران به عنوان یک شریک استراتژیک است و از روابط با تهران سود می برد تا از روابط با ریاض. البته روابط بین دوشنبه و ریاض نیز در سال های گذشته به دلیل حمایت سعودی ها از عناصر وهابی در جریان جنگ داخلی تاجیکستان، دوستانه نبوده است. با این حال، عربستان سعودی کمک های مالی قابل توجهی برای کمک به ساخت ساختمان های جدید برای مجلس و دولت این کشور داشته و همچنین 35 میلیون دلار برای ساخت مدارس جدید در تاجیکستان اختصاص داده است.

عربستان سعودی همچنین وعده داده است که در اقتصاد تاجیکستان 6 میلیارد دلار سرمایه گذاری کند. البته، به نظر می رسد که تاجیکستان از طریق تقویت روابط با عربستان سعودی، علاوه بر اقتصاد، اهداف سیاسی خود را نیز دنبال می کند.
در این بین به عقیده کارشناسان اقتصادی تاجیکستان آگاه است که حضور گسترده عربستان سعودی در آن کشور می تواند به طور بالقوه برای امنیت داخلی آن خطرناک باشد. با این حال، به منظور به دست آوردن منافع اقتصادی و نشان دادن مزایای آن به ایران و حتی روسیه، دوشنبه اصرار دارد که روابط با ریاض را حفظ کند. برای مثال، در ماه ژانویه سال 2016 و در زمان سفر امام الله رحمان رئیس جمهور تاجیک به ریاض، عربستان سعودی از تاجیکستان خواست تا عضو اتحادیه نظامی اسلامی عربستان برای مبارزه با تروریسم شود (IMAFT)، اما تاجیکستان به این درخواست پاسخ نداد. البته، مشارکت رحمان در نشست ریاض در ماه مه 2017 نشان داد که روابط میان دو کشور به سرعت در حال گسترش است.

در این بین بدون در نظر گرفتن موضع ایران، روابط دوشنبه و ریاض می تواند تهدیدی برای روسیه باشد و از این رو نمی توان انتظار داشت که این روابط از حد مشخصی فراتر رود.

در این بین تشکیل کمیته مشترک بازرگانی دو کشور و معرفی اعضای این کمیته‌ها به طرف مقابل، اعزام هیات تجاری اقتصادی از ایران به تاجیکستان قبل از برگزاری اجلاس دوازدهم کمیسیون مشترک دو کشور در پائیز و آئین برگزاری نمایشگاه فروش تولیدات ایرانی در شهر خجند و نمایشگاه اختصاصی ایران قبل از پایان سال میلادی در دوشنبه، از مهمترین توافق‌های حاصل شده در بخش همکاری‌های تجاری دو کشور در کمیته پیگیری توافق‌های یازدهمین اجلاس کمیسیون مشترک همکاری‌های بازرگانی، اقتصادی، فنی و فرهنگی ایران و تاجیکستان به ریاست حمیدرضا تشیعی، رئیس مرکز توسعه صادرات و پشتیبانی صنایع آب و برق ایران و جمشید شایم‌زاده معاون وزیر انرژی و ذخایر آبی جمهوری تاجیکستان با حضور ابوالفضل رهنما، مدیر کل اداره همکاری‌های دو جانبه امور بین الملل اتاق ایران به عنوان نماینده بخش خصوصی ایران در شهر دوشنبه بود که اخیرا برگزار شده است.

به گفته ابوالفضل رهنما، در راستای اجرای توافقات بخش تجارت بین دو کشور، با توجه به ضرورت بررسی بیشتر از سوی طرف تاجیکی برای هماهنگی بخش خصوصی خود، مقرر شد ابتدا اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران هیاتی را در ماه اکتبر سال 2017 به تاجیکستان اعزام کند و طرف تاجیک هیات خود را در سه‌ماهه اول سال 2018 به ایران بفرستد .همچنین مقرر شد که برای برگزاری جشنواره فروش کالای ایرای در خجند در ماه آگوست و نمایشگاه تخصصی ایران در شهر دوشنبه در ماه نوامبر 2017 هماهنگی‌های لازم به عمل آید.

در این خصوص مقرر شد اتاق‌های بازرگانی دو کشور ظرف یک ماه پس از برگزاری اجلاس کمیته پیگیری، اعضای کارگروه مشترک را به هم معرفی کنند و نخستین نشست این کمیته، در ماه اکتبر، همزمان با حضور هیات تجاری ایرنی در شهر دوشنبه برگزار کند.

در نهایت، هیات‌های دو کشور ضمن اینکه طی این نشست در قالب سه کارگروه تخصصی به بررسی توافقات سند اجلاس یازدهم پرداختند، راهکارهای ادامه همکاری‌ها در آینده را نیز تعیین کردند.

بر این اساس دو طرف توافق کردند دوازدهمین اجلاس کمیسیون مشترک، در سه‌ماهه چهارم سال 2017 در دوشنبه برگزار شود ضمن اینکه مقرر شد طرف تاجیکی از طریق مجاری دیپلماتیک، طرف ایرانی را از تاریخ‌های پیشنهادی برای برگزاری اجلاس مطلع کند .بر این اساس باید گفت به نظر می رسد دو طرف در تلاش هستند تا روابط اقتصادی و سیاسی خود را بار دیگر تقویت کرده و بر نقاط قوت روابط خود تأکید کنند.