قطع روابط چهار کشور عربی منطقه خلیج فارس با قطر در روزهای اخیر به عنوان یکی از مهمترین خبرهای اقتصادی و سیاسی منطقه واکنش ها و تحلیل های متفاوتی را در رسانه های دیداری و شنیداری و نوشتاری دنیا رقم زده است. از بین انبوهی از مطالبی که به زبان های مختلف در این زمینه نوشته شده باید گفت سه موضوع از اهمیت بالاتری برخوردار هستند؛ نخست آن که قطر به عنوان قطب مهم گازی دنیا با تحریم های صورت گرفته چه شرایطی را در پیش رو خواهد داشت؟ دوم آن که تأثیر این تحریم ها بر شرایط حمل و نقل هوایی منطقه و جهان چه اثراتی را به همراه دارد؟ سوم این که آینده سیاسی منطقه خلیج فارس در حال چگونه تغییری است؟

شر ترامپ برای خاورمیانه

کارشناسان معتقدند ترامپ با سفر به عربستان به بروز شکافی جدی در منطقه دامن زد و این البته بدون دلیل نیست. به عقیده آنها ترامپ به تدریج به سمت تغییر موضع از منطقه خلیج فارس به سمت شبه جزیره کره برای ایجاد شرایط امنیتی در حیاط خلوت چین است. به عبارتی آمریکا در حال اسباب کشی به منطقه امنیتی چین برای کنترل رفتارهای این کشور بزرگ اقتصادی دنیا و مهمترین رقیب اقتصادی ایالات متحده است. این مسأله با توجه به نشانه هایی که از ابتدای روی کار آمدن ترامپ دیده شده سناریوی بسیار محتملی است.

ترامپ بعد از آن که به ریاست جمهوری ایالات متحده انتخاب شد و حتی قبل از آن در مناظره های انتخاباتی خود هجمه های بزرگی را علیه چین و سیاست های اقتصادی این کشور به راه انداخته بود که این حملات در تاریخ روابط اقتصادی دو کشور کم سابقه بوده است. با این حال ترامپ با انتقاد از سیاست های تجاری چین، این کشور را متهم کرد که توان تجاری آمریکا را هدف قرار داده و با تضعیف صوری نرخ پول و سیاست های تعرفه ای در تلاش است تا قدرت اقتصادی خود را تقویت و رقیب بزرگ خود یعنی آمریکا را تضعیف کند.

بر این اساس ترامپ به منظور کنترل رفتارهای چین در حال لشکرکشی و انتقال هزمونی خود به مرزهای این کشور به بهانه کنترل کره شمالی است. با این بهانه تلاش می کند ظاهرا به منظور ایجاد امنیت در شبه جزیره کره اما در اصل برای ایجاد سدهای محکم در برابر چین به این منطقه تغییر جهت دهد و در این مسیر انتقال اختیارات خود به یک کشور منطقه ای که سرسپرده کامل واشنگتن باشد ضروری است و این کشور عربستان است.

عربستان به عنوان نخستین مقصد سفرهای خارجی ترامپ نشان داد ظرفیت بالایی برای این انتقال اختیارات دارد و در این مسیر البته نیازمند تحکیم شرایط است. تهدید ایران و قطع روابط با قطر دو نمونه از واکنش های سریع ریاض بعد از سفر ترامپ محسوب می شوند که به نظر نمی رسد به این زودی ها فروکش کند.

قطر کوچک اما سرمایه دار

موضوع دیگر اما که بی ارتباط با مسأله اول نیست قدرت اقتصادی و گازی قطر است. این کشور در حال حاضر با ذخایری بالاتر از 25 تریلیون مترمکعب گاز در اختیار دارد و سومین کشور بزرگ دارنده ذخایر گاز دنیا بعد از روسیه محسوب می شود. از طرفی دسترسی آسان به کشورهای آسیایی و امکان صادرات گاز به کشورهای دنیا از این طریق دومین مزیت این کشور است که باعث شده به رغم قطع روابط کشورهای امارات، عربستان و بحریم هنوز بتواند از طریق عمان گاز خود را صادر کند.

این کشور با درآمد سرانه ای در حدود 130 هزار دلار یکی از کشورهای ثروتمند و با رفاه بالا در جهان محسوب می شود و از نظر صنایع تبدیلی گاز در حال تجربه پیشرفت های قابل ملاحظه ای است و به نظر می رسد این نوع جهش اقتصادی عربستان را به تکاپو علیه آن واداشته است.

این کشور ذخایر ارزی بسیار زیادی را در اختیار دارد و به عنوان یکی از بزرگترین سرمایه گذاران دنیا در سهام شرکت ها و صندوق های بزرگ دنیا است. این کشور در زمینه املاک و مستغلات و سرمایه گذاری در بازارهای مهمی همچون ساختمان امپایر استیت و دیگر خواص نیویورک پیشقدم است. صاحب 8.3 درصد از سهام اولین هلدینگ املاک بروکفیلد، فروشگاه هارودز، دهکده المپیک و ساختمان شارد، بلندترین ساختمان غرب اروپا است. این کشور سهم 61 درصدی از شبکه لوله گاز انگلستان از شبکه ملی را خریده، صاحب 19.5 درصد از سهام غول نفتی روسیه یعنی شرکت روسنفت است، صاحب 4.6 درصد از شرکت رویال داچ شل، سومین سرمایه گذار در شرکت فولکس واگن (VLKAF) پس از خانواده پورشه و دولت آلمان از نیدرزاکسن است، صاحب 13 درصد از سهام کمپانی تیفانی (TIF) است، صاحب 9 درصد از شرکت گلنکور(Glencore)  و 21 درصد از شرکت زیمنس  (SIEGY)است و سهمی 6 درصدی از بارکلیز (Barclays) را در اختیار دارد و صاحب 8 درصد از شرکت کردیت سوییس (CS) است.

این حجم از سرمایه گذاری های قطر در بخش های مهمی از بازارهای دنیا اعتبار ویژه ای را برای آن به ارمغان آورده و این کشور را در زمره قطب های اقتصادی دنیا قرار داده است که البته با عربستان در شورای همکاری خلیج فارس زاویه جدی دارد. بر این اساس عربستان به خوبی می داند برای آن که بتواند شرایط را برای خود هموار سازد لازم است این کشور مهم را مهار ساخته و با سیاست های خود همراه سازد این در حالی است که قطر از دیرباز با ایران و البته ترکیه سیاست های همراه تری داشته و این همکاری ها هنوز ادامه دارد.

اهمیت قطر در مبحث حمل و نقل

موضوع دیگر اهمیت فرودگاه قطر برای پروازهای بین المللی مهم است. به گزارش یورونیوز با بسته شدن فضای هوایی برخی کشورهای منطقه بر روی هواپیماهای قطری انتظار می رود مسافران در فرودگاه دوحه در ساعات و روزهای آینده برای رسیدن به مقصد با مشکل روبرو شوند. فرودگاه دوحه یکی از فرودگاه های ترانزیتی مهم منطقه به شمار می رود.

علاوه بر بسته شدن فضای هوایی، لغو پرواز شرکت های هوایی مختلف به دنبال قطع پروازهای مستقیم نیز می تواند دشواری هایی برای مسافران به وجود آورد. پیش بینی می شود هواپیمایی های قطر، اتحاد و امارات با بیشترین میزان اخلال در برنامه پروازهای خود مواجه شوند. عدم استفاده از فضای هوایی کشورهای دیگر و بویژه عربستان به عنوان همسایه جنوبی قطر برای پروازهای شرکت قطری بیشترین مشکل را ایجاد خواهد کرد. هواپیماهای این شرکت هوایی مجبور به دور کردن مسیر خود خواهند شد؛ امری که به معنای طولانی تر شدن زمان پرواز و هزینه های بیشتر است.

جایگاه ایران در جریان قطر

در این بین اما نکته قابل تأمل آن است که کشور ما از بازار قطر که به عقیده کارشناسان ظرفیت روابط 4 تا 5 میلیارد دلاری را در سال دارا است تنها 165 میلیون دلار سهم دارد. طی روزهای اخیر ترکیه به سرعت گام های مهمی برای تأمین مواد غذایی مورد نیاز این کشور برداشته و این در حالی است که ایران هنوز گام جدی برای این موضوع برنداشته و این موضوع دقیقا شبیه فرصتی است که در رابطه با روسیه تجربه شده است.

سال گذشته با تحریم ترکیه توسط روسیه، ایران به عنوان یکی از کشورهای مهم برای تأمین نیازهای مواد غذایی روسیه مطرح شد اما بعد از گذشت 9 ماه کشور ما نتوانست جایگاه قابل ملاحظه ای را در بازار روسیه به دست آورد تاجاییکه این فرصت به سرعت از دست رفت. ایران طی آن مدت با برگزاری همایش ها و نشست ها و ... تلاش کرد سهمی از بازار روسیه را از آن خود کند اما امروز باید گفت هیچ یک از آن سمینارها کارایی لازم را برای این هدف نداشتند و حتی تسهیلاتی که به منظور تقویت روابط دو کشور در نظر گرفته شد نتوانست این ظرفیت را ایجاد کند که عمده دلیل آن نیز نبود ساختارهای مناسب برای روابط تولیدکنندگان ایرانی و مصرف کنندگان روسی بود.

خوشبختانه قطر از جهات متفاوتی با ایران هم مسیر است از جمله مهمترین این موضوعات اشتراکات فرهنگی دو کشور است که باعث می شود کالای ایرانی بتواند در این کشور با مصرف قابل توجهی روبرو باشد. بررسی آمارها نشان می دهد عربستان و امارات سالانه رقمی در حدود 16 میلیارد دلار به قطر صادرات انجام می دهند و در نبود این دو کشور ظرفیت بسیار قابل توجهی آزاد شده که قابل مقایسه با روسیه نیست و بر این اساس باید ایران از این فرصت استفاده لازم را ببرد.

به این منظور به نظر می رسد ایران باید در شرایط کنونی میزان مراودات تجاری خود را لااقل تا 40 برابر افزایش دهد. در این بین آنطور که مدیر امور هماهنگی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی بیان داشت : اولویت قطری ها برای توسعه مناسبات تجاری با ایران و افزایش صادرات از بندرعباس – قشم مطرح شده است و این کشور می تواند بازار هدف محصولات غذایی ، کشاورزی و صنعتی ایران باشد.

وی بیان داشت: تبادلات تجاری و اقتصادی با قطر از طریق مناطق آزاد ایران افزایش می یابد و افزود: اخیرا یک هیئت قطری از مناطق آزاد کشورمان بازدید کردند و سه منطقه را برای افزایش روابط تجاری در اولویت قرار دادند که اولین آنها بوشهر است. این مدیر خاطرنشان کرد: قطری‌ها در صورتی با افزایش روابط تجاری با ایران از طریق بوشهر موافق بودند که این منطقه به منطقه آزاد تبدیل شود.

طرح تبدیل بوشهر به منطقه آزاد به مجلس شورای اسلامی ایران ارائه شده اما هنوز تصمیمی درباره آن گرفته نشده است. این مقام مسئول یادآوری نمود که اولویت بعدی قطری‌ها برای افزایش سطح مناسبات تجاری و اقتصادی با ایران افزایش فعالیت‌ها در مناطق بندرعباس و قشم بود که به نظر می‌رسد افزایش صادرات به این کشور از محور بندرعباس — قشم از این پس در اولویت قرار بگیرد.