صنعت پتروشیمی پس از صنایع نفت و گاز، بزرگ ترین صنعت در ایران محسوب می شود که با فرض اشتغالزایی عظیم آن ، می تواند مهمترین صنعت در کشورمان محسوب شود. این در حالی است که واقعیت های این صنعت در کنار نیاز به بهبود ساز و کارهای تولیدی آن نشان می دهد که پتانسیل های عظیم پتروشیمی در کشور هنوز آن گونه که باید و شاید به ظهور نرسیده که لزوم برخی از بازبینی ها و حتی تغییر رویکردهای اجرایی را برجسته می سازد.

ایران با دارا بودن 11 درصد ذخایر نفت و 17 درصد از ذخایر شناخته شده گاز طبیعی موقعیتی استثنایی در خصوص صنایع مرتبط با انرژی و یا صنایع پتروشیمی دارد. این در حالی است که در سال 91 ظرفیت تولید صنایع پتروشیمی 55.7 میلیون تن در سال بوده ولی در سال 95 این ظرفیت به 64.1 مییلیون تن افزایش یافته است. برنامه ریزی ها بر آن است تا ظرفیت تولید کشور در 5 سال آینده به 100 میلیون تن افزایش یابد ولی 10 تا 15 سال آینده را باید منتظر ظرفیت تولید 150 میلیون تنی باشیم. حجم صادرات محصولات پتروشیمی در سال 91 برابر با 15.8 میلیون تن بوده ولی برای امسال برآوردها از کسب رقمی نزدیک به 20.2 میلیون تن حکایت دارد.

در صورت ظرفیت تولید هرچند که ارقام بالایی به ثبت می رسد ولی این اعداد به دلایلی واقعی نیست. در فرآیندهای تولید محصولات پتروشیمی تا محصولی همچون پلیمر ، غالب فرآیند تولید در چند واحد مختلف انجام می پذیرد بنابراین ظرفیت تولید چند بار در محاسبات لحاظ می شود. از سوی دیگر به دلیل افت فشار گاز در سال های اخیر و البته به دلایل فنی و اقتصادی دیگر ، هیچ گاه راندمان تولید از 75 درصد ( به صورت حدودی ) تجاوز نکرد و با فرض مثلاً 60 میلیون تن ظرفیت تولید در سال ، نزدیک به 43 میلیون تن آن اجرایی شد.

از لحاظ وضعیت تولید می توان صنعت پتروشیمی را به دو شیوه اصلی تقسیم بندی کرد یکی خوراک مایع و دیگری خوراک گاز. در واحدهای خوراک گازی ، گاز طبیعی به صورت مستقیم مورد استفاده قرار گرفته و البته سرمایه گذاری اولیه در این واحدها کمتر است. در این فرآیند گاز طبیعی به صورت متانول ، اوره و یا اولفین ( همچون اتیلن ) تبدیل شده و سپس سایر فرآیندهای تولید را تجربه می کند. شایان ذکر است در جهان امروز پلیمرها مهمترین گروه کالایی محصولات پتروشیمی محسوب می شوند که خود پلیمرها نیز بر اساس فرآیندهای تولید متفاوت ، ارزش افزوده مختلفی داشته و از قیمت های متنوعی برخوردار هستند. در خصوص تولید پلیمرها ، گاز طبیعی به صورت مستقیم در برج های موسوم به بخارشکن ( Steam Cracker ) طی یک مرحله شکسته شده و به اولفین ها همچون اتیلن تبدیل می شود. هم اکنون در پتروشیمی های بسیاری همچون پتروشیمی کاویان این فرآیند در حال انجام است. ممکن است اولفین تولیدشده در این واحد به مصرف رسیده  و یا حتی به سایر مناطق انتقال یابد که می توان از خط اتیلن غرب نام برد. در ایران غالب صنایع پتروشیمی بر پایه گاز طبیعی بنا شده است.

در خصوص خوراک مایع شرایط متفاوت است. در دنیا با توجه به گران بودن پیشین گاز طبیعی ( قبل از حضور شیل های گازی ) صنعت پتروشیمی بر پایه خوراک مایع بنا شد که به سرمایه گذاری بیشتر نیاز داشته و هزینه تولید بالاتری دارد ولی خوراک مایع این سیستم ها ارزان تر است. در این فرآیند و در برج های بخارشکن خوراک مایع نیاز دارد که دو بار شکسته شده تا به اولفین تبدیل شود ولی در خوراک گازی این فرآیند یک بار صورت می پذیرد. در ایران پتروشیمی های آبادان ، بندرامام ، اصفهان ، تبریز و شازند اراک خوراک مایع هستند. تمامی این واحدهای تولیدی قدیمی بوده و در سال های اخیر سرمایه گذاری جدیدی برای احداث پتروشیمی از خوراک مایع صورت نگرفته است.

خط اتیلن غرب به طول 1700 کیلومتری پلی‌اتیلن غرب از عسلویه تا مهاباد و میاندوآب اولین پروژه ای است که با این وسعت در جهان ایجاد شده که هدف آن ایجاد واحدهای پتروشیمی در نیمه غربی کشور است. هرچند که اتیلن از لحاظ فنی از وزن بالایی برخوردار بوده و حمل و نقل آن توسط لوله دشوار است ، ولی در هر حال این پروژه ایجاد شده و مراحل پایانی آن را سپری می کند. در نیمه غربی کشور به دلیل وجود منابع آبی تاکنون بحران خاصی در برابر تولید صورت نگرفته است ولی ذات ایجاد چنین مسیری با ابهامات فنی رو به رو است اگرچه توجیهات خاص دیگری هم دارد.

در خصوص خط اتیلن مرکز و شرق اما اوضاع کاملاً دگرگون است. منابع آبی مورد نیاز برای احداث واحدهای پتروشیمی وجود ندارد و یا حتی نیاز به انتقال آب از خلیج فارس به مناطق مرکزی کشور حس می شود که بالذات نگرانی ها را افزایش می دهد. این در حالی است که شنیده ها از گشایش خط اعتباری خاصی به منظور احداث خط اتیلن مرکز حکایت دارد که نیاز به بررسی های فنی بیشتر را یادآوری می کند.

نگاهی به جدول تولیدات محصولات پتروشیمی در کشور در چارچوب تجاری نشان می دهد که شرایط متعادلی در این بخش وجود ندارد. متانول و اوره بزرگ ترین تولیدات محصولات پتروشیمی کشور محسوب شده که از ارزش افزوده بسیار پایینی برخوردار هستند. رونق تولید در این دو کالا نشان می دهد که قیمت خوراک در کشور ما پایین است زیرا واحدهای تولیدی و سرمایه گذاری کمتر به سمت ایجاد ارزش افزوده بالاتر رفته اگرچه تحریم ها نیز در این خصوص مؤثر بوده ولی دلیل عدم سرمایه گذاری بر تولید مواد اولیه با کیفیت و قیمت بالاتر محسوب نمی شود.

بخش های دیگر تولیدی می توان به دو گروه کالایی اصلی یعنی پلیمرها و ترکیبات شیمیایی اشاره کرد هرچند که گریدهای لاستیکی همچون  SBRو یا PBR در این گروه ها جای نمی گیرد. بررسی های میدانی نشان می دهد که با توجه به پایین تر بودن ارزش افزوده تولید در واحدهای خوراک مایع، این واحدهای پتروشیمی تلاش دارند تا کالاهای متنوع، بازارپسند و گران تری را تولید کننده تا بتوانند بخش هایی از هزینه های خود را پوشش داده و درآمدزایی بیشتری داشته باشند. این در حالی است که برخی اوقات به بازارسازی های پشت پرده ای نیز دست می زنند ولی در هر حال اهمییت این واحدهای تولیدی برای اقتصاد کشور بسیار بالاست. همچنین این کارخانجات طیف بزرگ تری از تولیدات را پوشش داده و صنایع پایین دستی بسیاری به این واحدها وابسته هستند.

زنجیره ارزش

به جرأت می توان گفت که زنجیره ارزش مهمتربن بخش در صنعت پتروشیمی مخصوصاً برای کشور ما محسوب می شود زیرا ارزش افزوده بالایی داشته و همچنین اشتغال زایی کلانی را ایجاد می کند. هرچند آمارهای متفاوت بسیاری در خصوص ظرفیت نصب شده در صنایع پایین دستی مخابره می شود ، ولی در بدبینانه ترین حالت آن ظرفیت نصب شده قطعی در این صنعت بیش از 12 میلیون تن است که در روزهای اوج تولید یعنی در سال 92 تقریباً نیمی از این ظرفیت تولید وارد فاز اجرا شد. این در حالی است که در کشوری همچون عربستان شاهد سرمایه گذاری های عظیمی بر صنایع پایین دستی هستیم اگرچه نیروی کار خارجی را از کشورهایی همچون بنگلادش جذب کرده اند.

آمارها و برآوردها نشان می دهد که به ازای ذوب هر تن پلیمر در صنایع تکمیلی یک شغل ایجاد می شود که رقم بسیار بالایی است. در ایران گستره وسیعی از صنایع تکمیلی در بخش پتروشیمی وجود دارد که البته قدمت آن ها بیش از عمر صنعت پتروشیمی بالادستی در کشورمان است. این بخش از صنایع شیمیایی ، رنگ سازی ، چسب و رزین و سایر صنایع شیمیایی را شامب شده و تا صنایع PVC  و  UPVC ، ظروف یکبار مصرف ، بسته بندی ، قطعات خودرو و لوازم خانگی ، صنایع تزریقی ، نساجی ، پرشکی ، لوله و سایر بخش های صنعت پلاستیک را در بر می گیرد که رقم بسیار بالایی محسوب می شود.

این در حالی است که در صنایع پلاستیک بخشی از مواد اولیه را می توان از طریق ضایعات تأمین کرد که با فرض کاهش کیفیت ، گسترده تولید را گسترش می دهد. با با فرض خرید از بورس کالا، خرید از بازار آزاد، واردات و همچنین مصرف اقلام ضایعاتی رقمی بیش از 5 میلیون تن در صنایع پایین‌دستی پتروشیمی ماده اولیه مصرف می‌شود که بیش از یک میلیون نفر شاغل را در‌بر‌می‌گیرد. این در حالی است که مجموع اشتغال در شرکت‌های پتروشیمی بالادستی، به 100 هزار نفر هم نمی‌رسد. اهمییت این بخش را باید از این جهت برجسته تر ساخت که گسترده ترین طیف شغلی در ایران معلمان و شاغلین در بخش آموزش و پرورش هستند که جمعاً 1.2 میلیون نفر را در بر می گیرند بنابراین از لحاظ گسترده شغلی این صنعت را باید دومین بخش اشتغال زا در کشور به شمار آورد که سال هاست از دید تصمیم سازان اقتصادی در نظام به دور مانده است.

چالش های صنعت پتروشیمی

در گذشته ملزومات صنعت پتروشیمی خوراک و منابع مالی به شمار می رفت ولی هم اکنون شرایط متفاوت است. آب ، خوراک ، نزدیکی به آب های آزاد ، بازار مصرف ، سرمایه گذاری اولیه و فاینانس و تکنولوژی مورد نیاز را باید از ملزومات این صنعت برشمرد. هم اکنون ورود سرمایه گذاری خارجی و از آن مهمتر تکنولوژی های جدید به دغدغه ای جدی بدل شده زیرا هنوز هم سخت گیری های بین المللی وجود دارد. تا زمانی که خیال ایران از ورود تکنولوژی به کشور راحت نشود ، نمی توان به رونق صنعت پتروشیمی و مخصوصاً تولید مواد اولیه با کیفیت بالا خوش بین بود. در ماه های اخیر خبرهایی از مذاکره با شرکت های لینده یا BASF شنیده شده که شرکت هایی صاحب تکنولوژی های تولید هستند که می تواند به پرش بزرگی در صنایع پتروشیمی ایران منجر شود. این در حالی است که در صنعت فولاد چنین تجربه ای وجود دارد و ایمیدرو ( سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران ) با دانیلی ایتالیا اقدام به تأسیس شرکت مشترکی کرده اند که تجهیزات مورد نیاز صنعت فولاد در داخلی کشور تولید شود. در صورتی که چنین قراردادی با طرف های خارجی بسته شود قطعاً همه چیز در صنعت پتروشیمی ایران دگرگون خواهد شد.